با پيروى عملى، نه اينكه هيچ پيروى نداشته باشد، و لذا در قرآن هر جا كه صفات نيك مؤمنين را مى‌شمارد و يا از پاداش جميل آنان سخن مى‌گويد به دنبال ايمان، عمل صالح را هم ذكر مى‌كند، مثلا مى‌فرمايد:(مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى‌ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً)[1] و يا مى‌فرمايد:(الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ طُوبى‌ لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ)[2] و آيات بسيار زياد ديگر.

پس صرف اعتقاد، ايمان نيست مگر آنكه به لوازم آن چيزى كه بدان معتقد شده‌ايم ملتزم شويم و آثار آن را بپذيريم، چون ايمان همان علم به هر چيزى است، اما علمى توأم با سكون و اطمينان به آن و اينچنين سكون و اطمينان ممكن نيست كه منفك از التزام به لوازم باشد.

بله، آن علمى كه توأم با سكون نيست چه بسا منفك از التزام بشود، مانند بسيارى از معتادين به عادتهاى زشت و يا مضر كه علم به زشتى و يا ضرر عادت خود دارند ولى در عين حال آن را ترك نمى‌كنند، و عذر مى‌آورند به اينكه ما معتاديم. قرآن كريم هم درباره منكرين دعوت‌هاى حقه مى‌فرمايد:(وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ)[3].

خواهى گفت: افراد با ايمان نيز بر خلاف لوازم ايمان خود، عمل مى‌كنند. در جواب مى‌گوييم: درست است و ليكن ملتزم نبودن به لوازم معلوم، مطلبى است، و احيانا خلاف ايمان رفتار كردن به خاطر كوران‌هايى كه در دل برمى‌خيزد و آدمى را از مسيرى كه ايمانش برايش معين كرده پرت مى‌كند مطلبى ديگر است.

[معناى خشوع و بيانى در باره اين وصف مؤمنين كه فرمود: (الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ‌) ]

(الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ) خشوع به معناى تاثير خاصى است كه به افراد مقهور دست مى‌دهد، افرادى كه در برابر سلطانى قاهر قرار گرفته‌اند، به طورى كه تمام توجه آنان معطوف او گشته و از جاى ديگر قطع مى‌شود و ظاهرا اين حالت حالتى است درونى كه با نوعى عنايت، به اعضاء و جوارح نيز نسبت داده مى‌شود، مانند كلام رسول خدا 6- به طورى كه روايت شده- درباره شخصى كه در نمازش با ريش خود بازى مى‌كرد فرمود: اگر دلش داراى خشوع مى‌بود جوارحش نيز خاشع مى‌شد [4] و نيز مانند كلام خداى تعالى كه مى‌فرمايد:

[1] هر كه عمل صالح كند چه مرد و چه زن در حالى كه ايمان داشته باشد ما به طور قطع او راى به حياتى طيب زنده مى‌كنيم. سوره نحل، آية 97.

[2] كسانى كه ايمان آورده و عمل صالح مى‌كنند خوشا به حال آنان، كه سر انجام نيك دارند.

سوره رعد، آيه 29.

[3] آن راى انكار كردند در حالى كه دلهايشان به آن يقين داشت. سوره نمل، آيه 14.

[4] مجمع البيان، ج 7، ص 99.