اينكه فعل بدون غايت لغو و باطل است، و اين لغو اختصاص به خلقت انسانها ندارد، بلكه خلقت غير انسان را هم شامل است، ليكن آيه شريفه اين نتيجه را تنها نسبت به انسانها گرفته است.

در جواب مى‌گوييم: اگر آيه شريفه نتيجه را تنها نسبت به انسانها گرفته، منافات ندارد كه نظير آن نتيجه در غير آدمى هم ثابت باشد، زيرا آيه شريفه در مقام و سياقى است كه بعث انسانها در آن مورد گفتگو و حاجت است. علاوه بر اينكه ممكن هم هست گفته شود: معاد نداشتن غير آدمى مستلزم آن نيست كه خلقت آنها لغو و باطل باشد براى اينكه خلقت آنها به خاطر آدميان بوده پس غايت و نتيجه خلقت همه موجودات وجود آدميان و نتيجه خلقت آدميان بعث آنان است.

اين بود آنچه كه تدبر در آيات سه‌گانه مورد بحث و سياق آنها و نيز عرضه آنها بر ساير آيات داله بر معاد با تفنن بسيارى كه در آنها است آن را دست مى‌دهد. با اين جواب كه ما داديم وجه اينكه چرا از ميان همه نتائج تنها نتائج مذكور كه بر حسب لفظ پنج نتيجه است معلوم گرديد و اين نتائج كه گفتيم بر حسب ظاهر لفظ پنج تاست در حقيقت سه نتيجه است كه در آيه دومى از آيه اول استخراج شده و يك نتيجه هم در آيه سومى از سه نتيجه نامبرده در آيه دومى استخراج شده است.

با اين بيان يك نكته ديگر نيز روشن مى‌شود و آن بيجا بودن شبهه تكرار است كه بعضى دچارش شده‌اند و آن شبهه اين است كه از جمله‌(وَ أَنَّهُ يُحْيِ الْمَوْتى‌) و جمله‌(وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ) و جمله‌(وَ أَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ) و جملات ديگر توهم شده است.

مفسرين در تفسير آيات سه‌گانه و بيان حجت آنها وجوه بسيار مختلفى آورده‌اند كه هيچ فايده‌اى در نقل آنها نيست و در همه آن وجوه مقدماتى اضافه كرده‌اند كه به كلى از مفاد آيه اجنبى است، و علاوه بر اينكه اجنبى است در نظم آيه و سلامت بيان و استقامت حجت آن اخلال نيز وارد مى‌كند و به همين جهت از ذكر آن صرفنظر كرديم اگر كسى بخواهد به آنها وقوف يابد بايد به تفاسير مطول مراجعه كند.

[مقصود از علم و هدى در آيه:(وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدىً ...)]

(وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدىً وَ لا كِتابٍ مُنِيرٍ) اين آيه صنف ديگر از مردم روى‌گردان از حق را يادآور مى‌شود. در تفسير كشف الكشاف به طورى كه نقل كرده‌اند گفته: از نظر نظم و مقام روشن‌تر اين به نظر مى‌رسد كه بگوييم اين آيه در باره پيشوايان و مقلدين- به فتحه لام- و آيه قبلى كه مى‌فرمود( وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُجادِلُ‌) ...(مَرِيدٍ ) در باره مقلدين- به كسر لام- است. اين بود خلاصه نظريه كشف‌