اعمال ثبت مى‌كنيم، ثبتى كه هرگز فراموش نشود. پس مقصود از اين كه فرمود:(فَلا كُفْرانَ لِسَعْيِهِ وَ إِنَّا لَهُ كاتِبُونَ) اين است كه عمل صالحشان فراموش و كفران نمى‌شود.

اين آيه شريفه از آياتى است كه دلالت مى‌كند بر قبولى اعمال صالح، مشروط به اينكه توأم با ايمان باشد، هم چنان كه آيات حبط اعمال به خاطر كفر، آن را تاييد مى‌كند، و نيز دلالت مى‌كند بر اينكه مؤمنى كه بعضى از اعمال صالح را به جاى مى‌آورد اهل نجات است.

[وجوه مختلف در معناى آيه:(وَ حَرامٌ عَلى‌ قَرْيَةٍ أَهْلَكْناها أَنَّهُمْ لا يَرْجِعُونَ) و اشاره به اينكه فساد فرد به فساد مجتمع مى‌انجامد]

(وَ حَرامٌ عَلى‌ قَرْيَةٍ أَهْلَكْناها أَنَّهُمْ لا يَرْجِعُونَ) آنچه از اين آيه با كمك سياق به ذهن تبادر مى‌كند، اين است كه مراد اين باشد: ما اهل هر قريه را كه هلاك كنيم ديگر زنده نمى‌شوند، و دوباره به دنيا بر نمى‌گردند تا آنچه كمبود دارند جبران كنند، و آنچه از عمر و زندگى از كف داده‌اند استيفا نمايند.

و اين در حقيقت يك لنگه از دو لنگه تفصيلى است كه آيه‌(فَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ ...)، متضمن آن است. پس طرف ديگر از دو طرف تفصيل اين مى‌شود:

هر كه مؤمن نباشد، هر چه عمل صالح به جاى آورد نوشته نمى‌شود، و سعيش مشكور نيست بلكه خائب و خاسر است، و سعيش در دنيا بى‌نتيجه است، و بعد از مردن هم ديگر راهى به تدارك آنچه كه از او فوت شده ندارد.

چيزى كه هست، خداى تعالى در آيه مورد بحث به جاى فرد، مجتمع را مورد سخن قرار داده، و فرموده:(وَ حَرامٌ عَلى‌ قَرْيَةٍ أَهْلَكْناها) و نفرموده: و حرام على من اهلكناه- حرام است بر كسى كه ما او را هلاك كرديم ، و اين بدان جهت است كه فساد فرد به طبع به فساد جامعه سرايت مى‌كند و به طغيان جامعه منتهى مى‌شود، و آن گاه ديگر عذاب بر آنان حتمى مى‌شود و همه هلاك مى‌گردند، هم چنان كه در سوره اسرى فرموده:(وَ إِنْ مِنْ قَرْيَةٍ إِلَّا نَحْنُ مُهْلِكُوها قَبْلَ يَوْمِ الْقِيامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوها عَذاباً شَدِيداً)[1].

البته به احتمال بعيدى مى‌توان گفت كه منظور از اهلاك ، اهلاك به جرم گناهان باشد، به اين معنا كه در اثر گناه زياد استعداد سعادت و هدايت به كلى در آنان باطل گردد، هم چنان كه در آيه‌(وَ إِنْ يُهْلِكُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَشْعُرُونَ)[2] بدان اشاره كرده است.

[1] هيچ شهر و ديارى در روى زمين نيست جز آنكه پيش از ظهور قيامت اهل آن شهر را يا هلاك كرده. يا به عذاب سخت معذب مى‌كنيم. سوره اسرى، آيه 58.

[2] هلاك نمى‌كنند مگر خويشتن را و نمى‌فهمند. سوره انعام، آيه 26.