كم گرفتن مكر او است، و معنايش اين است كه او را اطاعت مكن، و از كيد و تسويلات او غفلت مورز، تا بر شما مسلط شود و در بيرون كردنتان از بهشت و بدبخت كردنتان قوى گردد.

[علت دشمنى ابليس با آدم و همسرش و معناى كلمه فتشقى و وجه مفرد آوردن آن در آيه:(فَقُلْنا يا آدَمُ ...)]

امام فخر رازى در تفسير خود وجوهى براى علت دشمنى ابليس با آدم و همسرش آورده‌[1]، كه چون وجوهى بى‌پايه بود، فائده‌اى در نقل آن، و سخن به درازا كشيدن نبود، و حق مطلب در اين مساله اين است كه علت اين دشمنى، همان رانده شدن خود او از درگاه قرب، و رجيم شدن و ملعون گشتن او تا روز قيامت بوده هم چنان كه از آيه‌(قالَ رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ)[2] و نيز آيه‌(قالَ أَ رَأَيْتَكَ هذَا الَّذِي كَرَّمْتَ عَلَيَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلى‌ يَوْمِ الْقِيامَةِ لَأَحْتَنِكَنَّ ذُرِّيَّتَهُ إِلَّا قَلِيلًا)[3] كه هر دو حكايت كلام ابليس است، نيز اين معنا استفاده مى‌شود، و معلوم است كه احترام آدم احترام نوع بشر، و برترى آن از ابليس بوده، كما اينكه امر به سجده كردن ابليس براى او امر به سجده كردن در برابر نوع بوده، پس سبب اصلى اين عداوت همان تقدم نوع انسان و تاخر شيطان، و مطرود و ملعون شدنش بوده است.

جمله فتشقى تفريع بر خارج شدن آنان از بهشت است، و مراد از شقاوت تعب و رنج است، يعنى زنهار، چنين مكن و خود را به تعب نيفكن، چون زندگى در غير بهشت كه ناگزير همان زمين خواهد بود، زندگى آميخته با رنج و تعب است چون در آنجا احتياجات فراوان است، و براى رفع آن فعاليت بسيار لازم است، در آنجا احتياج به طعام و نوشيدنى و لباس و مسكن و غير آن هست.

دليل بر اينكه مقصود از شقاء ، تعب است، دو آيه بعدى است كه به تفسير شقاوت اشاره نموده مى‌فرمايند:(إِنَّ لَكَ أَلَّا تَجُوعَ فِيها وَ لا تَعْرى‌ وَ أَنَّكَ لا تَظْمَؤُا فِيها وَ لا تَضْحى‌) تو كه از خاك زمينى، در بهشت نه گرسنه مى‌شوى نه عريان، نه دچار تشنگى مى‌شوى، نه گرما.

و همين خود نيز دليل بر اين است كه نهى در آيه مورد بحث ارشادى است، كه در مخالفتش غير از وقوع در مفسده‌اى كه مترتب بر خود فعل است، يعنى تعب و زحمتى كه در

[1] تفسير فخر رازى، ج 21، ص 124.

[2] گفت پروردگارا! به خاطر اينكه گمراهم كردى، من هم در زمين، زندگى زمينى را در نظرشان جلوه مى‌دهم، و تمامشان را گمراه مى‌كنم. سوره حجر، آيه 39.

[3] گفت آيا اين است آن كسى كه بر من برتريش دادى اگر تا روز قيامت مهلتم دهى بيخ حلق ذريه‌اش را خواهم گرفت مگر اندكى را. سوره اسرى، آيه 62.