وارده نجات دهد. هم چنان كه گاهى در هنگام مصيبت، آدمى آرزوى مرگ مى‌كند، چون آن را از مصيبت وارده آسان‌تر مى‌بيند، مانند گفتار مريم كه گفت:(يا لَيْتَنِي مِتُّ قَبْلَ هذا)[1].

[ وضع كتاب در قيامت، كتابى كه هيچ صغيره و كبيره‌اى را فرو گذار نكرده و مجرمان (چه مشرك و چه غير مشرك) از آن بيمناكند]

از ظاهر سياق استفاده مى‌شود كه كتاب در جمله‌(وَ وُضِعَ الْكِتابُ) كتاب واحدى است كه اعمال تمامى خلايق در آن ضبط شده، و آن را براى حساب نصب مى‌كنند، نه اينكه هر يك نفر يك كتاب جداگانه‌اى داشته باشد، و اين با آياتى كه براى هر انسانى و هر امتى كتابى جداگانه‌اى سراغ مى‌دهد منافات ندارد، مانند آيه‌(كُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِي عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ كِتاباً ...)[2] كه در محل خودش تفسيرش گذشت. و نيز مانند آيه‌(كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعى‌ إِلى‌ كِتابِهَا)[3] و آيه‌(هذا كِتابُنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ)[4] به زودى تفسير اين دو آيه خواهد آمد- ان شاء اللَّه تعالى.

بعضى‌[5] گفته‌اند: مراد از كتاب نامه‌هاى اعمال است، و الف و لام در الكتاب براى استغراق است (يعنى تمامى كتابها) و ليكن سياق آيه مساعد آن نيست.

(فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ)- اين جمله تفريع بر وضع كتاب و نصب آن است، و اين تفريع و همچنين ذكر اشفاق آنان خود دليل بر اين است كه مقصود از كتاب، كتاب اعمال است، و يا كتابى است كه اعمال در آن است. و اگر از آنان به مجرم تعبير كرده براى اشاره به علت حكم است، و اينكه اشفاقشان از آن حالى كه به خود گرفته‌اند به خاطر اين است كه مجرم بودند. پس اين حال و روزگار مخصوص به آنان نيست، هر كس در هر زمانى مجرم باشد هر چند كه مشرك نباشد چنين روزگارى خواهد داشت.

(وَ يَقُولُونَ يا وَيْلَتَنا ما لِهذَا الْكِتابِ لا يُغادِرُ صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصاها)- دو كلمه صغيرة و كبيرة وصف‌اند كه در جاى موصوف خود كه همان خطيئه و يا معصيت و يا زشتكارى و امثال آن است نشسته‌اند.

و اينكه گفتند: واى بر ما اين چه كتابى است كه هيچ كوچك و بزرگى را فروگذار نكرده و همه را شمرده است خود اظهار وحشت و فزع از تسلط كتاب در احصاء و شمردن گناهان و يا تسلطش بر مطلق حوادث و از آن جمله گناهان است، كه اين اظهار وحشت را به‌

[1] اى كاش قبل از اين مرده بودم. سوره مريم، آيه 23.

[2] سوره اسرى، آيه 13.

[3] هر امتى به سوى كتاب خودش خوانده مى‌شود. سوره جاثيه، آيه 28.

[4] اين كتاب ما است كه عليه شما به حق گويايى دارد. سوره جاثيه، آيه 29.

[5] مجمع البيان، ج 6، ص 474.