و خلاصه‌اش اين است كه ميان تكريم (كرمنا) و تفضيل (و فضلناهم) فرق است اولى عبارت از امور ذاتى و ملحقات آن از غرائز است، و دومى عبارت از امور كسبى است كه خود او بايد تحصيل كند، و ليكن خواننده گرامى توجه مى‌فرمايد كه هر چند به گفته او مواهبى كه در آدمى است دو جور است، يكى امور ذاتى و ديگرى اكتسابى ، و ليكن اينكه مراد از تكريم اولى باشد و مراد از تفضيل دومى، دليلى ندارد، و بلكه لغت عرب هم با آن سازگار نيست، پس وجه صحيح در فرق بين اين دو كلمه همان است كه گفتيم.

2- اين آيه ناظر به كمال انسانى از حيث وجود مادى است، و تكريم و تفضيلش در مقايسه با ساير موجودات مادى است، و بنا بر اين ملائكه از آنجا كه از تحت نظام كونى و مادى اين عالم خارجند لذا از محل كلام بيرونند، و خلاصه تفضيل و برترى دادن انسان بر بسيارى از موجودات، تفضيل از غير ملائكه از موجودات مادى اين عالم است، و اما ملائكه اصولا وجودشان غير اين وجود است پس آيه هيچ نظرى به برترى آدمى از ملائكه ندارد.

[آيه شريفه ناظر به تفضيل انسان از حيث وجود مادى است و ملائكه از مفضل عليه (كثير ممن خلقنا) خارج است‌]

از اين بيان فساد گفتار بعضى به خوبى واضح مى‌شود كه با اين آيه استدلال كرده‌اند بر اينكه ملائكه از بنى نوع بشر حتى از انبيايش افضل است، به اين بيان كه جمله‌(وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى‌ كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِيلًا) دلالت دارد بر اينكه موجوداتى هستند كه خدا انسان را بر آنها برترى نداده، و آن موجودات جز ملائكه نمى‌تواند باشد، براى اينكه مى‌دانيم انسان از تمامى موجودات سواى ملائكه برترى دارد، و اين خود مطلبى اتفاقى است.

و وجه فساد آن اين است كه آن مطلبى كه آيه شريفه متعرض آن است برترى از حيث وجود مادى دنيوى است، و ملائكه به چنين وجودى اصلا موجود نيستند، جواب ديگرى هم كه بعضى‌[1] از اين گفتار داده‌اند به همين جواب ما بر مى‌گردد، و آن اين است كه گفته‌اند: بطور مسلم منظور از اين برترى برترى در ثواب نيست، زيرا برترى در ثواب ابتداء صحيح نيست، چون ثواب بستگى به عمل و اطاعت دارد، بلكه مراد از آن برترى در فنون نعمتهاى دنيايى است كه خداوند در دنيا به موجودات ارزانى داشته است.

و اما اين جواب ديگرى كه بعضى‌[2] داده‌اند و گفته‌اند: كه كلمه كثير در آيه به معناى جميع و كلمه من بيانيه است، و معنايش اين است كه ما انسان را از هر چه كه خلق كرده‌ايم با همه كثرتشان برترى داده‌ايم صحيح نيست، و بلكه جواب سخيف و بى پايه‌اى است كه نه خود كلام خدا به آن دلالت دارد و نه سياق كلام.

[1] ( 1 و 2) مجمع البيان، ج 6، ص 429.

[2] ( 1 و 2) مجمع البيان، ج 6، ص 429.