از معنا نبوده است.

و جمله‌(إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِها) كه در ذيل آيه است، خلاصه‌اى است براى مفصلى كه در صدر آيه گذشت كه فرمود:(إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ ...) و فائده اين خلاصه‌گيرى، نگهدارى فهم شنونده است از اينكه دچار تشويش و گمراهى گردد، و نيز اظهار عنايت است به اينكه مغفرت و رحمت همواره بعد از توبه است نظير آيه‌اى كه گذشت و مى‌فرمود:(ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِيمٌ إِنَّ إِبْراهِيمَ كانَ أُمَّةً قانِتاً لِلَّهِ حَنِيفاً وَ لَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ).

اين آيه و ما بعدش به آيات حصر محرمات اكل در چهار چيز و حلال كردن غير آن متصل است، و به عبارت ديگر اين آيه تا آخر چهار آيه بعدش به منزله تفصيل مطالب قبل است، گويا گفته شده كه اين حال ملت و كيش موسى بود كه در آن حرام كرديم بر بنى اسرائيل پاره‌اى از طيبات را و اما اين كيش و مذهب كه ما به تو نازلش كرديم، ملتى است كه ابتداء به ابراهيم داديم و او را برگزيده بسوى صراط مستقيمش هدايت نموديم و با آن ملت، دنيا و آخرتش را اصلاح كرديم، ملتى است معتدل و جارى بر طبق فطرت كه تنها طيبات در آن حلال و تنها خبائث در آن حرام شده، و با بكار بستن آن خيراتى كه ابراهيم بدست آورد، بدست مى‌آيد.

[بيان مراد از اينكه ابراهيم (ع) يك امت بود و ذكر اوصاف او كه آثار تدين به دين حنيف او است‌]

كلمه امة در جمله‌(إِنَّ إِبْراهِيمَ كانَ أُمَّةً قانِتاً) بطورى كه راغب گفته قائم مقام جماعت در عبادت خدا است، چنان كه مى‌گويند فلانى خودش به تنهايى يك قبيله است‌[1].

اين كلام راغب بود كه قريب المعناى با روايت نقل شده از ابن عباس است‌[2]. بعضى‌[3] ديگر گفته‌اند: امت در اينجا به معناى امامى است كه به وى اقتداء مى‌شود. و بعضى‌[4] گفته‌اند:

ابراهيم امتى بوده كه تا مدتى يك فرد داشته و آنهم خودش بوده، چون تا مدتى غير از آن جناب فرد ديگرى موحد نبوده است.

(قانِتاً لِلَّهِ حَنِيفاً وَ لَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ)- كلمه قانت از قنوت است كه به معناى اطاعت و عبادت و يا دوام در آن دو است، و كلمه حنيف از حنف است كه به معناى ميل از دو طرف افراط و تفريط، به طرف وسط و اعتدال است.

[1] مفردات راغب، ماده امة ..

[2] روح المعانى، ج 14، ص 249.

[3] روح المعانى، ج 14، ص 250.

[4] روح المعانى، ج 14، ص 249.