القاء سلم اشاره كند به اينكه علاوه بر تسليم و خضوع مقهوريت به قهر الهى هم خواهند داشت.

[در قيامت مشركين علاوه بر علم پيدا كردن به اينكه خدا حق مبين است در برابر او تسليم و به او ايمان مى‌آوردند، ايمانى اضطرارى و بى نتيجه‌]

و ضمير القوا به قرينه جمله‌(وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ) به‌(الَّذِينَ أَشْرَكُوا) بر مى‌گردد، و بنا بر اين مراد اينست كه مشركين در روز قيامت تسليم خدا مى‌شوند، در حالى كه هر چه در دنيا به اسلام دعوت مى‌شدند استكبار مى‌كردند.

نه اينكه مراد، انكشاف حقيقت و ظهور وحدانيت خدا بوده باشد، هر چند كه بنا به فرموده خداى تعالى در جمله‌(وَ يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ)[1] مساله انكشاف از صفات روز قيامت است، و ليكن انكشاف حقيقت، مطلبى است، و تسليم و ايمان به ثبوت آن مطلبى ديگر، هم چنان كه در جمله‌(وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ)[2] فرق ميان آن دو كاملا به چشم مى‌خورد.

و صرف علم به اينكه خدا حق مبين است كافى در سعادت انسان نيست، بلكه در تماميتش محتاج به تسليم و ايمان است، و اينكه اثر علمى آن علم را بار كند، البته يك ايمان و تسليم هست كه از طوع و اختيار است، و يكى است كه از كره و اضطرار، و اما آن تسليمى قيمت دارد و در سعادت آدمى مؤثر و نافع است كه از طوع و اختيار باشد، و موطن اختيار هم دنيا است كه دار عمل است نه آخرت كه دار جزا است.

و مشركين در دنيا تسليم در برابر حق نشدند هر چند بدان يقين داشتند، تا آنكه به خانه آخرت منتقل شده و در موقف حساب قرار گرفتند، به عيان ديدند كه خدا حق مبين است، و عذاب شقاوت از هر سو احاطه‌شان نموده آن وقت تسليم در برابر حق شدند، ولى اين تسليمى است از روى اضطرار كه سودى به حالشان ندارد، و آيه‌(يَوْمَئِذٍ يُوَفِّيهِمُ اللَّهُ دِينَهُمُ الْحَقَّ وَ يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ الْمُبِينُ)[3] بهمين علم و تسليم اضطرارى اشاره مى‌كند، صدر آيه از اسلامشان خبر مى‌دهد كه دين حق است به شهادت آيه‌(إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ)[4] و ذيل آيه از انكشاف حق براى آنان و ظهور حقيقت برايشان خبر مى‌دهد.

[1] و مى‌فهمند كه خدا به تنهايى حق آشكار است. سوره نور، آيه 25.

[2] آن را انكار كردند با آنكه به آن يقين درونى داشتند. سوره نمل، آيه 14.

[3] در اين روز خداوند جزاى آنان را كه حق است به تمامى مى‌دهد و مى‌فهمند كه خدا به تنهايى حق آشكار است. سوره نور، آيه 25.

[4] دين نزد خدا فقط اسلام است. سوره آل عمران، آيه 19.