(أَ فِي اللَّهِ شَكٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) برهانى است كه براى اثبات خالق عالم آورده شده، پندار غلطى است. و همچنين، پندار آنكه پنداشته است، جمله مورد بحث، از راه اتصال تدبير، توحيد ربوبيت را اثبات مى‌كند بطلانش روشن است بلكه همانطور كه گفتيم اين آيه برهانى است بر اثبات وجود خداى تعالى، از راه قيام وجود هر موجودى و آثار آن از هر جهت به ذات او، تا هم وحدانيت ربوبيت را اثبات كند، و هم گفتار آنان را كه به عنوان تاييد شك و ريب خود گفته بودند:(وَ إِنَّا لَفِي شَكٍّ مِمَّا تَدْعُونَنا إِلَيْهِ مُرِيبٍ) باطل سازد پس در حقيقت، مضمون اين آيه، قريب به مضمون آيه‌(قُلْ أَ فَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ لا يَمْلِكُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا)[1] است كه گذشت.

[توضيح برهانى كه از جمله: (يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُمْ ...) براى اثبات نبوت عامه استفاده مى‌شود]

همانطور كه گفتيم: جمله مورد بحث، اشاره است به برهان توحيد ربوبيت، و جمله يدعوكم ... اشاره است به برهان بر نبوت، كه ايشان آن را انكار مى‌كردند و مى‌گفتند:

(إِنَّا كَفَرْنا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ) و مقصودشان اين بود كه اصولا ما دين انبياء و شريعتهاى آسمانى را كه بوسيله وحى آمده باشد انكار مى‌كنيم.

جمله مذكور گفتار ايشان را به اين بيان ابطال مى‌كند كه يكى از سنت‌هاى الهى اين است كه هر موجودى را به سوى كمال و سعادت نوعى‌اش هدايت نمايد، و انسان يكى از انواع موجودات و يكى از مشمولين اين هدايت است، و عنايت الهى، ايجاب مى‌كند كه او را هم به سوى سعادت زندگيش هدايت نمايد، و چون زندگى او، يك زندگى جاودانه و هميشگى است، و محدود به حدود دنيا و ختم پذير به رسيدن مرگ نيست، قهرا سعادت زندگى او هم، به اين خواهد بود كه در دنيا به نحوى زندگى كند كه زندگى او را تا ابد قرين سعادت نمايد، و آن به اين است كه در اين دنيا، بر اساس تعديل قوا، قدم بردارد، يعنى در بهره‌مندى از متاعهاى دنيوى، از خوردنى‌ها و آشاميدنيها و شهوات جنسى و غير ذلك، همه قواى خود را متمتع سازد، نه اينكه يكى را اشباع نموده ديگرى را بى بهره سازد، و اين قسم زندگى را همان عقايد حق و اعمال صالح تامين مى‌كند و در آخرت هم بوسيله همين عقائد و اعمال داراى زندگى خوشى خواهد بود.

و هر چند كه خداوند انسان را مجهز به فطرت كرده، و آن فطرت همواره عقايد حق و اعمال صالح را به او گوشزد مى‌كند، ليكن از آنجايى كه از جهت ديگر، او اين سرشت‌

[1] بگو آيا براى خود غير از خدا دوستانى انتخاب كرده‌ايد، دوستانى كه مالك نفع و ضرر خويش نيستند؟ سوره رعد، آيه 16.