خداى تعالى در هيچ جاى كلام خود اضلال را به خود نسبت نداده مگر آن اضلالى كه مسبوق به ظلم خود عبد يا فسق و كفر و تكذيب او و نظاير آن باشد. مثلا فرموده‌(وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ)[1] و معلوم است كه هدايت نكردن، عين اضلال است. و نيز فرموده:

(وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ)[2] و نيز فرموده:(إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ ظَلَمُوا لَمْ يَكُنِ اللَّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَ لا لِيَهْدِيَهُمْ طَرِيقاً إِلَّا طَرِيقَ جَهَنَّمَ)[3] و نيز فرموده:(فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ)[4] و همچنين آياتى ديگر.

در آيه مورد بحث خدا نفرمود: پس بعضى از ايشان كسانيند كه خدا هدايتشان كرده و بعضى كسانيند كه گمراهشان نموده با اينكه جا داشت همين جور تعبير فرمايد چون اين ضلالت، ضلالت مجازات و مستند به خداى تعالى است، و اين بدان جهت بود كه كسى توهم نكند اصل ضلالت هم مستند به او است بلكه اول كسانى را كه هدايت كرده اسم برد آن گاه كسانى كه سزاوار گمراهى هستند را در مقابل آنان آورد و آنها كسانيند كه به اختيار خود ضلالت را بر هدايت برگزيدند يعنى اين را اختيار كردند كه هدايت نشوند و خدا هم با اينكه كار او هدايت است هدايتشان نكرد.

توضيح اين مطلب با بيان ديگر اين است كه: فرق ميان ضلالت ابتدايى كه منسوب به بنده خداست با ضلالت مجازاتى كه منسوب به خداى تعالى است اين است كه خداى تعالى در اصل خلقت بشر استعداد هدايت و امكان رشد را در او نهاده بطورى كه اگر بر طبق فطرتش قدم بردارد و فطرت خود را مريض نكند و استعداد هدايت خود را با پيروى از هوى و ارتكاب گناهان باطل نكند و بر فرض هم كه گناهى از او سر بزند نقيصه‌اى كه از اين راه بر فطرتش وارد شده با ندامت و توبه جبران نمايد، خداى تعالى هدايتش مى‌كند اين هدايت هدايت پاداشى و از ناحيه خداى تعالى است، هم چنان كه استعداد اولى و فطريش هدايت اولى او بود.

و اگر هواى نفس خود را پيروى نموده پروردگار خود را نافرمانى كند و به تدريج استعداد فطرى را كه براى هدايت داشت باطل سازد خداوند هم هدايت را به وى افاضه‌

[1] خدا ستمگران را هدايت نمى‌كند. سوره جمعه، آيه 5.

[2] و با آن گمراه نمى‌كند مگر فاسقان را. سوره بقره، آيه 26.

[3] كسانى كه كافر شدند و ستم كردند خدا ايشان را نخواهد آمرزيد و به راهى هدايت نخواهد كرد مگر راه دوزخ. سوره نساء آيه 168.

[4] و چون منحرف شدند خدا دلهايشان را منحرف كرد. سوره صف، آيه 5.