خداى سبحان- كه اهل ضلالت مى‌بايستى به وسيله وى در گمراهى خود بمانند- كرده است، و حتى خود آن ملعون هم به اين معنا تا حدى اعتراف نموده، و در خصوص غوايت خود گفته است‌(رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنِي). و نيز اگر مخلصين را استثناء نموده باز به قضاى خدا بوده است.

[ابليس در اغواء عباد مستقل نبوده اغواى او مجازات غاوين بوده و مستند به سلطنت الهى است‌]

اين معنايى كه آيه كريمه آن را افاده مى‌كند، و مى‌فرمايد هم تسلط ابليس بر ضلالت گمراهان، و هم رهايى دادن مخلصين از شر او هر دو قضاى خداست، خود يكى از اصول مهمى است كه توحيد قرآن آن را افاده مى‌كند، مثلا در سوره يوسف مى‌فرمايد:

(إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ)[1] و در سوره قصص مى‌فرمايد:(وَ هُوَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِي الْأُولى‌ وَ الْآخِرَةِ وَ لَهُ الْحُكْمُ)[2] و در آل عمران مى‌فرمايد:(الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ)[3] و در يونس مى‌فرمايد:

(وَ يُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ)[4] و همچنين آياتى ديگر كه دلالت دارند بر اينكه هر حكم ايجابى و يا سلبى كه هست همه از خداست و به قضاء او به كرسى مى‌نشيند.

از اينجا معلوم مى‌شود كه بعضى‌[5] از مفسرين در تفسير خود نسبت به جمله‌(إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوِينَ) چقدر مسامحه و سهل‌انگارى نموده‌اند، زيرا گفته‌اند: پيروان ابليس وقتى دعوت او را مى‌پذيرند و متابعتش مى‌كنند قهرا ابليس بر آنان سلطنت خواهد يافت، و هر چند كه اين بخاطر عدول آنان از هدايت الهى به دعوت و غوايت او است، و ليكن قهرا او داراى سلطان خواهد شد، پس سلطنت ابليس نه از خداست، و نه از خودش، بلكه از سوء اختيار پيروان او است.

وجه فساد اين سخن اين است كه: استقلال و قوت ذاتى از ابليس سلب و به ذوات اشياء داده شده و حال آنكه اگر بنا باشد ابليس از پيش خود مالك چيزى نباشد اشياء هم مالك هيچ چيز خود نخواهند بود و بدون اذن خدا، هيچ چيز حتى ضروريات و لوازم ذات را مالك نيستند مگر به اذن خدا و تمليك او- دقت فرمائيد.

جهت سومى كه خداى تعالى از كلام ابليس رد نموده اين است كه سلطنت‌

[1] هيچ حكم نيست مگر آنكه از خداست. سوره يوسف، آيه 67.

[2] او خداست معبودى جز او نيست در دنيا و آخرت حمد و حكم براى او است. سوره قصص، آيه 7.

[3] حق از پروردگار تو است. سوره آل عمران، آيه 60.

[4] خدا حق را با كلماتش احقاق مى‌كند. سوره يونس، آيه 82.

[5] روح المعانى، ج 14، ص 52.