و كوتاه سخن اينكه غايت خلقتشان مطلق اختلاف است، چه دينى و چه غير دينى.

و بنا بر آنچه كه از ابن عباس نقل شده به او نسبت داده‌اند كه گفته است: معناى آيه اين است كه خداوند بشر را دو فريق آفريد يك فريق مشمول رحمت او شدند و در نتيجه اختلاف نكردند، و فريقى كه مشمول رحمتش نشدند پس اختلاف كردند.[1] و به مالك بن انس نسبت داده شده كه گفته است: خلقشان كرد تا يك فريق در بهشت باشند و فريق ديگر در جهنم‌[2].

ولى خواننده محترم فهميد كه چه اشكالاتى به اين وجوه وارد است، و ديگر تكرار نمى‌كنيم.

و خامسا معلوم شد كه منظور از تمام كردن كلمه، تحقق بخشيدن آن و مصداق گرفتن براى آن است.

بحث روايتى [چند روايت در ذيل جمله:(فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ ...) و(لا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا)]

در تفسير قمى در ذيل جمله‌(وَ إِنَّ كُلًّا لَمَّا لَيُوَفِّيَنَّهُمْ رَبُّكَ ...) گفته است كه امام فرمود: يعنى در قيامت.[3] و در الدر المنثور است كه ابن ابى حاتم و ابو الشيخ از حسن روايت كرده كه گفت:

وقتى آيه‌(فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَكَ) نازل شد حضرت فرمود: شمروا، شمروا- مهياى استقامت شويد و ديگر كسى او را خندان نديد[4].

و در مجمع البيان در ذيل آيه‌(فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ ...) از ابن عباس نقل كرده كه گفت: هيچ آيه‌اى بر رسول اكرم نازل نشد كه به قدر اين آيه ناراحتش كند، و لذا وقتى اصحابش عرض كردند يا رسول اللَّه پيرى به سرعت بر شما حمله آورد و موهاى شما را سفيد كرد، در جوابشان فرمود: سوره هود و سوره واقعه مرا پير كرد.[5] مؤلف: اين حديث مشهور است و در پاره‌اى از نقل‌هاى آن دارد كه سوره هود و نظاير آن مرا پير كرد و چون در سوره واقعه آيه‌اى كه (در شدت) نظير آيه‌(فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ) بوده‌

[1] مجمع البيان، ج 5، ص 203- 204.

[2] مجمع البيان، ج 5، ص 204- 203.

[3] تفسير قمى، ج 1، ص 338.

[4] الدر المنثور، ج 3، ص 351.

[5] مجمع البيان، ج 5، ص 199.