ناحيه خود مردم است، اين است آنچه از سياق آيات مورد بحث استفاده مى‌شود.

و اگر رحمت را- كه گفتيم همان هدايت است- غايت خلقت گرفتيم به خاطر اينست كه رحمت به غايت نهايى كه همان سعادت بشر است اتصال دارد هم چنان كه در آيه‌(وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدانا لِهذا)[1] كه حكايت قول اهل بهشت است هدايت را غايت شمرده و اين نظير غايت شمردن عبادت است براى خلقت در آن آيه كه مى‌فرمايد:(وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ)[2] عبادت نيز متصل به سعادت آدمى است.

(وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ)- يعنى كلمه خداى تعالى تحقق يافت، و مصداق خود را از ايشان گرفت، به خاطر ظلم و اختلافشان در حق، و بعد از آنكه بدان عالم شدند، و كلمه او كه تحقق يافت همان پر كردن جهنم بود.

اين آيه نظير آيه‌(وَ لَوْ شِئْنا لَآتَيْنا كُلَّ نَفْسٍ هُداها وَ لكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ)[3] مى‌باشد و اصل اين كلمه آن وعده‌اى است كه خداوند به ابليس ملعون در جواب او كه گفته بود:(فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ) داده است و فرموده:(قالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ)[4] پس اين آيات مضمونش متحد و بعضى مفسر بعضى ديگر است.

[خلاصه آنچه كه از تدبر در معناى دو آيه شريفه:(وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ ...) و(إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ ...) استفاده مى‌شود و اشاره به وجوهى كه در معناى آن دو آيه گفته شده است‌]

اين بود آنچه كه از تدبر در معناى آن دو آيه به دست آمد.

و خلاصه‌اش اين شد كه: اولا مقصود از جمله‌(وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً واحِدَةً) متحد ساختن براى از بين بردن تفرقه و اختلاف است. بعضى‌[5] هم گفته‌اند كه منظور از آن اجبار كردن نفوس به قبول اسلام است كه بدون اختيار و بطور اتوماتيك اسلام را بپذيرند، و چون با تكليف منافات دارد، چنين كارى را نكرده- نقل از قتاده.

بعضى‌[6] ديگر گفته‌اند: معنايش اين است كه اگر خدا بخواهد همه شما را در بهشت جمع مى‌كند، و ليكن خدا خواسته درجات بهشت متفاوت باشد، و شما با عمل صالح خود در

[1] ستايش خدايى كه ما را بر اين مقام رهنمايى كرد. سوره اعراف، آيه 43.

[2] جن و انس را نيافريديم مگر براى اينكه مرا ستايش كنند. سوره ذاريات، آيه 56.

[3] و اگر مى‌خواستيم هدايت هر كس را به او مى‌داديم، و ليكن قضاى من رانده شده كه بطور قطع جهنم را از جن و انس، پر كنم. سوره الم سجده، آيه 13.

[4] گفت: به حق سوگند كه حق مى‌گويم بطور قطع جهنم را از تو و از كسى كه پيرويت كند پر مى‌كنم. سوره ص، آيه 85.

[5] ( 5 و 6) مجمع البيان، ج 5، ص 203.

[6] ( 5 و 6) مجمع البيان، ج 5، ص 203.