گسترش داشته باشد)، جز در روزى كه اولين و آخرين بشر يك جا جمع باشند، و احدى غايب نباشد صورت نمى‌گيرد.

از همين جا مى‌توان فهميد كه بازجويى از تك تك مردم در قبر، و اجراى پاره‌اى از ثوابها و عقابها در آن، بطورى كه آيات راجع به عالم برزخ بدان اشاره نموده، و روايات وارده از پيغمبر 6 و امامان اهل بيت (ع) بطور تفصيل از آن خبر مى‌دهد، غير از مساله حساب روز قيامت و بهشت و دوزخ جاودانه‌اى است كه خداوند از آن خبر داده.

[عالم برزخ منزلگاه موقتى است و جنبه تمهيدى براى روز قيامت و بهشت و دوزخ جاودانه دارد]

چون بازجويى و سؤالى كه افراد در قبر دارند، براى تكميل پرونده اعمال است، تا براى فرا رسيدن قيامت بايگانى شود، و بهشت و دوزخ برزخى هم منزلگاه موقتى است، مانند منزلگاههاى موقتى كه براى مسافرين در وسط راه آماده مى‌سازند. آرى، در عالم برزخ بطور كامل به حساب كسى نمى‌رسند، و در آنچه كرده حكم فصل و جزاى قطعى صادر نمى‌كنند، هم چنان كه آيه‌(النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ)[1] و آيه‌(... يُسْحَبُونَ فِي الْحَمِيمِ ثُمَّ فِي النَّارِ يُسْجَرُونَ)[2] بدان اشاره دارند، چه از عذاب برزخيان تعبير كرده به عرضه بر آتش، و از عذاب قيامتيان به داخل شدن در آن، كه عذابى است شديدتر، و در دومى از عذاب برزخيان تعبير كرده است به سحب در حميم (كشيدن در آب جوشان)، و از قيامتيان به سجر در نار (سوختن در آتش).

و نيز آيه شريفه‌(وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ فَرِحِينَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ يَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ)[3] كه صراحت دارد در اينكه مربوط است به عالم قبر، و گفتگويى از حساب و بهشت خلد در آن به ميان نيامده، تنها بطور اجمال پاره‌اى از تنعم‌ها را ذكر كرده است.

و نيز آيه شريفه‌

[1] جهنم كه بامداد و شبانگاه عرضه بر آن شوند، و روزى كه رستاخيز برپا شود فرعونيان راى به سخت‌ترين عذاب داخل كنيد. سوره مؤمن، آيه 46.

[2] ... در آب جوشان كشيده شوند، و پس از آن در آتش سوخته گردند. سوره مؤمن، آيه 72.

[3] كسانى راى كه در راه خدا كشته شده‌اند مرده مپندار، بلكه زنده‌اند و نزد پروردگار خويش روزى مى‌خورند و به آنچه كه خدا از كرم خود به آنان داده خوشحالند و از سرنوشت كسانى كه از پى مى‌رسند و هنوز به ايشان نپيوسته‌اند شادمانند كه نه بيمى دارند و نه غمگين مى‌شوند. سوره آل عمران، آيه 169 و 170