ساعتهاى اول شب است تطبيق مى‌كند، هم چنان كه بعضى از مفسرين نيز گفته‌اند. و يا تنها با نماز صبح و مغرب كه هر يك در يك طرف روز قرار دارند و نماز عشاء كه وقتش اوايل شب است منطبق مى‌شود چنان كه ديگران گفته‌اند و بعضى ديگر حرفهاى ديگرى زده‌اند.

و ليكن از آنجايى كه بحث در اين مورد به فقه مربوط است، و در بحث فقهى متبع، بيانى است كه از پيغمبر و امامان اهل بيتش وارد شده باشد، لذا آن را حواله مى‌دهيم به بحث روايتى آينده- ان شاء اللَّه تعالى.

جمله‌(إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ) امر(أَقِمِ الصَّلاةَ) را تعليل نموده، بيان مى‌كند كه نمازها حسناتى است كه در دلهاى مؤمنين وارد شده و آثار معصيت و تيرگيهايى كه دلهايشان از ناحيه سيئات كسب كرده از بين مى‌برد، و ما در اين باره بحثى راجع به حبط در جلد دوم اين كتاب ايراد نموديم.

(ذلِكَ ذِكْرى‌ لِلذَّاكِرِينَ)- يعنى اينكه گفته شد كه حسنات سيئات را از بين مى‌برد به خاطر اهميتى كه دارد و براى بندگانى كه به ياد خدا هستند مايه تذكر است.

(وَ اصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ) پس از امر به نماز، رسول خدا 6 را دستور مى‌دهد به صبر كردن، و در موارد ديگرى مانند:(وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ)[1] ميان صبر و نماز جمع كرده. و سر آن اين است كه هر كدام از اين دو، در باب خودش مهم‌ترين اركان هستند. آرى، در ميان عبادات، نماز مهمترين عبادت و در اخلاقيات صبر مهمترين خلق است، هم چنان كه در باره نماز فرموده:

(وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ)[2] و در باره صبر فرموده:(إِنَّ ذلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ)[3].

و اجتماع اين دو، مهمترين وسيله‌اى است كه با آن مى‌توان بر مصائب و ناملايمات فايق آمد، چون صبر، نفس را از قلق و اضطراب و فرارى شدن نگه مى‌دارد، و نماز نفس را به سوى پروردگار توجه مى‌دهد و در نتيجه ناملايمات را از ياد آدمى مى‌برد، و ما بيان مفصل اين معنا را در جلد اول اين كتاب در تفسير آيه 45 سوره بقره گذرانديم.

و از اينكه بطور مطلق امر به صبر كرده به دست مى‌آيد كه منظور از آن، اعم از صبر بر عبادت و يا صبر بر معصيت و يا صبر در مصيبت است، بلكه همه آنها را شامل مى‌شود و

[1] كمك بگيريد از صبر و نماز. سوره بقره، آيه 45.

[2] البته ذكر خدا بزرگتر و برتر است. سوره عنكبوت، آيه 45.

[3] همانا اين گذشت نشانه عزم راسخ و اراده ثابت در كارها است. سوره شورى، آيه 43.