نشود و تكان نخورد. بنا بر اين نقطه مقابل اثبات محو است كه به معناى ازاله آثار چيزيست بعد از آنكه اثبات و جايگزين شده باشد، و ليكن بيشتر در نوشته استعمال مى‌شود.

[مراد از اينكه خداى تعالى در هر وقت و مدتى كتاب و حكم قضايى دارد، محو و اثبات مى‌كند و ام الكتاب نزد او است‌]

و اينكه جمله‌(يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ) از يك طرف متصل شده به جمله‌(لِكُلِّ أَجَلٍ كِتابٌ) و از طرف ديگر متصل است به جمله‌(وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ) قهرا ظهور در اين يافته كه منظور از محو كتاب و اثبات آن، در زمانهاى معين است، پس كتابى كه خداوند در يك زمانى اثبات كرده، اگر بخواهد در زمانهاى بعد آن را محو مى‌كند و كتاب ديگرى اثبات مى‌نمايد. پس خداى سبحان لا يزال كتابى را اثبات و كتاب ديگرى را محو مى‌سازد.

بنا بر اين اگر ما نوشته‌هاى كتاب را عبارت بدانيم از آيت و معجزه و نشان دهنده اسماء و صفات خداوندى، و در نظر بگيريم كه وجود هر چيزى آيت خداست، در اين صورت صحيح است بگوييم خداوند لا يزال و همواره و در هر آن مشغول محو آيتى و اثبات آيتى ديگر است، هم چنان كه خودش فرموده:(ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها)[1] و نيز فرموده:

(وَ إِذا بَدَّلْنا آيَةً مَكانَ آيَةٍ)[2].

پس اينكه فرمود:(يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ) با در نظر داشتن اينكه مطلق است و قيدى بدان نخورده نسبت به جمله‌(لِكُلِّ أَجَلٍ كِتابٌ) معناى تعليل را افاده مى‌كند، و معنايش اين مى‌شود: براى هر وقتى كتاب مخصوصى است، پس كتابها به اختلاف اوقات مختلف مى‌شوند، و چون خداى سبحان در كتابى كه بخواهد تصرف نموده، آن را محو مى‌كند، كتاب ديگرى به جايش اثبات مى‌نمايد، پس اختلاف كتابها به اختلاف اوقات ناشى از اختلاف تصرفات الهى است، نه اينكه از ناحيه خود آنها باشد كه هر وقتى كتابى داشته باشد كه بهيچ وجه قابل تغيير نباشد، بلكه خداى سبحان است كه آن را تغيير داده، كتاب ديگرى به جايش اثبات مى‌نمايد.

و اينكه فرمود:(وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ) معنايش اين است كه نزد خدا اصل كتاب و ريشه آن وجود دارد، چون كلمه ام به معناى اصل هر چيز است كه از آن ناشى گشته و بدان باز مى‌گردد.

[1] هيچ آيتى را نسخ نمى‌كنيم و يا از يادها نمى‌بريم مگر آنكه آيتى مانند آن و يا بهتر از آن مى‌آوريم. سوره بقره، آيه 106.

[2] و چون آيتى را به آيتى تبديل كنيم سوره نحل، آيه 101.