دهند، و مقصود از تقطيع زمين، اين است كه آن را قطعه قطعه سازند، و مقصود از به سخن آوردن مردگان، اين است كه ايشان را براى پرسش از اينكه بعد از مرگ چه بر سرشان آمده زنده كنند، تا از گفته آنان بر حقيقت آخرت استدلال نمايند، چون پيشنهاد كفار و مقصود ايشان از آيت همينها بوده.

و اينها امور عجيب و غريب و خارق العاده‌ايست كه به عنوان آثار قرآن فرض شده، (كه به فرضى هم كه قرآن چنين آثارى مى‌داشت باز اين كفار هدايت نمى‌شدند) و چون جمله‌(بَلْ لِلَّهِ الْأَمْرُ جَمِيعاً) در كلام بود و دلالت مى‌كرد بر اينكه جزاء لو چيست، لذا جزاء شرط مزبور حذف گرديده است.

[هدايت و ضلالت به دست خدا است و بدون مشيت او شگفت‌ترين آيات الهى نيز اثرى در هدايت گمراهان نخواهد داشت‌]

اين آيات بطورى كه دانستى در مقام بيان اين معنا است كه مساله هدايت مربوط به آيه‌هايى كه پيشنهاد مى‌كنند و مى‌گويند:(لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ ...) نيست، بلكه امر هدايت به دست خداست، كه هر كه را بخواهد گمراه و هر كه را كه بسويش انابه كند هدايت مى‌نمايد. و همچنين آيات بعدى، از قبيل‌(بَلْ زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مَكْرُهُمْ وَ صُدُّوا عَنِ السَّبِيلِ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ)، و همچنين آيه‌(وَ كَذلِكَ أَنْزَلْناهُ حُكْماً عَرَبِيًّا وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ ...) و آيه‌(وَ ما كانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ ...) و همچنين آيات قبل، همه در اين سياق قرار دارند و در مقام بيان اين معنا هستند.

بنا بر اين، جزاء لو كه گفتيم حذف شده چيزى نظير اين است كه بگوييم: هدايت نخواهند شد مگر آنكه خدا بخواهد ، و معناى آن اين است كه: اگر هم فرض كنيم كه قرآن چنين اثرى مى‌داشت كه كوه‌ها را از ريشه مى‌كند و زمين را پاره پاره مى‌نمود و مردگان را بزبان درمى‌آورد، مع ذلك با ديدن اين گونه آثار، هدايت شونده نيستند، مگر آنكه خدا بخواهد، بلكه امر تمامى آن بدست خداست، و زمام هيچ امرى بدست غير او نيست تا كسى توهم كند كه اگر آيتى عظيم و عجيب و غريب و مدهش نازل مى‌شد ممكن بود اين كفار را هدايت كند، نه، بلكه امر همه‌اش بدست خداست، و هدايت هم (كه خود امرى است از امور) مربوط به مشيت او است.

و بنا بر اين آيه شريفه از نظر معنا شبيه مى‌شود به آيه‌(وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَيْهِمُ الْمَلائِكَةَ وَ كَلَّمَهُمُ الْمَوْتى‌ وَ حَشَرْنا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَيْ‌ءٍ قُبُلًا ما كانُوا لِيُؤْمِنُوا إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ)[1].

و بعضى‌[2] گفته‌اند: جزاء لو كه حذف شده چيزى نظير اين است كه بگوييم: هر آينه اين قرآن است و مقصود بيان عظمت شان قرآن، و اين نكته است كه قرآن در قدرت بيان و نفوذ كلام نهايت‌

[1] و اگر فرشتگان را بر ايشان نازل كنيم و مردگان با ايشان سخن گويند و همه چيز را گروه گروه نزد آنان جمع آوريم، باز هم ايمان نمى‌آورند مگر آنكه خدا بخواهد. سوره انعام، آيه 111.

[2] تفسير التبيان ج 6، ص 252، ط نجف.