[تسبيح، سجود سؤال و قنوت آنچه در آسمان‌ها و زمين است، تعابير مختلفى است از ذلت حقيقى همه چيز در برابر خداى تعالى‌]

اعمال اجتماعى كه انسان به منظور اغراض معنوى انجام مى‌دهد، مثلا بالانشينى كه به منظور تجسم رياست، و جلو افتادن كه بمنظور تمثل سيادت و آقايى، و خم شدن كه به منظور اظهار حقارت و كوچكى، و بر زمين افتادن كه به منظور نهايت ذلت و افتادگى سجده كننده در قبال عزت و علو مقام مسجود انجام مى‌شود، نام اين اعمال را به غرضهاى آنها نيز داده و آنها را هم بهمان نام مى‌نامند، مثلا همان طور كه جلو افتادن را تقدم مى‌گويند، سيادت و آقايى را هم تقدم مى‌خوانند، و هم چنان كه انحناء و خم شدن مخصوص را ركوع مى‌گويند، حقارت و كوچكى را هم ركوع مى‌گويند، و همانطور كه به خاك افتادن را سجده مى‌گويند، تذلل را هم سجود مى‌گويند، همه اينها به اين عنايت است كه برسانند كه منظور از اين اعمال اجتماعى همان غرضها و نتائج آن است، و گرنه هيچ غرضى به خود آن اعمال تعلق نگرفته است.

و به همين نظر است كه قرآن كريم اينگونه اعمال و نظائر آن از قبيل قنوت و تسبيح و حمد و سؤال و امثال آن را به همه موجودات نسبت مى‌دهد و مى‌فرمايد:(كُلٌّ لَهُ قانِتُونَ)[1]، و نيز مى‌فرمايد:(وَ إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ)[2] و نيز مى‌فرمايد:(يَسْئَلُهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ)[3] و نيز مى‌فرمايد:(وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ)[4].

و فرق ميان اين امور، در صورت انتسابش به موجودات، و در صورت وقوعش در ظرف اجتماع بشرى اين است كه: غايات و غرضهاى آنها، در قسم اول به حقيقت معنايش موجود است، بخلاف قسم دوم، كه غرض از آن امور، به نوعى از وضع و اعتبار تحقق مى‌يابد، مثلا ذلت موجودات و افتادگى آنها در برابر ساحت عظمت و كبريايى خداوند ذلت و افتادگى حقيقى است، بخلاف به رو افتادن و زمين ادب بوسيدن در ظرف اجتماع بشرى كه بر حسب وضع و اعتبار، ذلت و افتادگى است، به نشانه اينكه بسيار اتفاق مى‌افتد كه اين به خاك افتادن و سجده انجام مى‌شود، ولى از آن تعظيم و اظهار ذلت فهميده نمى‌شود.

پس اينكه فرمود:(وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) از همان نظرى است كه اشاره نموديم، و اگر اختصاص داد به صاحبان عقل و فرمود:(مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) و نفرمود:

ما فى السماوات و الارض، با اينكه اين سجده و ذلت، اختصاص به آدميان و فرشتگان ندارد،

[1] همه او را بندگى و عبادت‌كننده‌اند. سوره بقره، آيه 116.

[2] هيچ موجودى نيست مگر آنكه خدا را به حمد و ثنايش تسبيح مى‌گويد. سوره اسرى، آيه 44.

[3] آنچه در زمين و آسمانها هست همه از او درخواست مى‌كنند. سوره الرحمن، آيه 29.

[4] آنچه كه در آسمانها و زمين است همه خدا را سجده مى‌كنند. سوره نحل، آيه 49.