(يَفْعَلُ اللَّهُ ما يَشاءُ)[1] و نيز فرموده:(يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ)[2] و همچنين آياتى ديگر.

[وجوه مختلف ديگر در مورد مراد از استثناء فوق الذكر]

پر واضح است كه ميان اين وجه و آن اخبارى كه دلالت دارد بر اينكه پاره‌اى از مجرمين به مشيت خدا از آتش نجات پيدا مى‌كنند منافاتى وجود ندارد.

البته اين يكى از وجوهى است كه در معناى استثناى مذكور ذكر كرده‌اند و وجوه ديگرى نيز هست كه صاحب مجمع البيان‌[3] آن را تا ده وجه شمرده است، و اينك ما نيز آنها را نقل نموده اگر اشكالى دارد بيان مى‌كنيم. وجه اول همان وجهى است كه ما ذكر كرديم.

2- اينكه استثناء مزبور مربوط به زيادى عذاب اهل آتش و زيادى نعمت بهشتيان است، و معنايش اين است كه: مگر آنكه خداوند بخواهد عذاب دوزخيان را از اين بيشتر و نعمت بهشتيان را از اين زيادتر كند. و نظير اين تعبير در ميان مردم وجود دارد، مثلا يكى به ديگرى مى‌گويد من از شما هزار تومان الا آن دو هزار تومانى كه فلان روز به تو قرض دادم طلب دارم ، زيرا مى‌بينيم با اينكه دو هزار تومان بيشتر از هزار تومان است و نمى‌شود از هزار تومان دو هزار تومان را استثناء كرد مع ذلك در اينگونه تعبيرات استثناء مى‌كنند. از اينجا مى‌فهميم كه كلمه الا به معناى سوى است، يعنى من از شما هزار تومان سواى آن دو هزار تومان طلب دارم، و در آيه مورد بحث معناى آن اين است كه اين سواى آن چيزيست كه خداى تو بخواهد، هم چنان كه گفته مى‌شود: با ما مردى نبود الا زيد يعنى سواى زيد.

اين وجه در صورتى تمام است كه آيه شريفه‌(ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ) دوام و ابديت را افاده نكند[4] و گرنه اگر همانطور كه ما گفتيم و خلاف آن را ثابت كرديم بوده باشد وجه مذكور صحيح نخواهد بود.

3- اينكه استثناء مربوط است به توقف ايشان در محشر، زيرا در آن حال نه در دوزخند و نه در بهشت، هم چنان كه در مدت توقف در برزخ هم كه عالمى است ميان مرگ و زندگى نه در دوزخ قرار دارند و نه در بهشت، و اگر خداوند اين استثناء را نمى‌آورد هر كه آيه را مى‌شنيد

[1] خدا هر چه بخواهد مى‌كند. سوره ابراهيم، آيه 27.

[2] خداوند هر چه را بخواهد محو مى‌كند و هر چه را بخواهد بر جاى مى‌گذارد. سوره رعد، آيه 37.

[3] مجمع البيان، ج 5، ص 195 و 196.

[4] غرض مؤلف اين است كه در جايى كلمه الا را حمل به معناى سوى مى‌كنند كه مستثنى از مستثنى منه بزرگتر باشد، مانند مثالهايى كه زده شد، و در آيه مورد بحث وقتى چنين عملى صحيح است كه آيه دوام و ابديت را نرساند كه در اين صورت زمان بعد از انعدام سماوات و ارض بزرگتر از زمان بقاى آن دو مى‌شود و در نتيجه كلمه الا به معناى سوى خواهد بود و ليكن ما خلاف آن را ثابت كرديم. مترجم