خارج، مانعى ندارد كه يكى معرف ديگرى شود.

همين جواب، اشكالى را هم كه آلوسى در ذيل اين بحث ايراد كرده دفع مى‌كند، و خلاصه اشكال وى اين است كه: متبادر از كلمه سماوات و ارض همين اجرامى است كه معهود ماست، پس اين وجهى كه ذكر كرديم اشكال را دفع نمى‌كند ناگزير بايد وجه ديگرى را جستجو كرد.[1] وجه دفع كردنش اين است كه اگر در آيات قرآنى فهم اهل لسان متبع است، يعنى بايد ديد اهل لسان از مفاهيم كليه لغوى و عرفى چه مى‌فهمند، تنها در مفاهيم كليه است. و اما در مقاصد و مصاديقى كه مفاهيم كليه بر آنها منطبق مى‌شود فهم عرف هيچ اعتبارى ندارد، بلكه متبع در آن تنها تدبر و دقتى است كه خداوند مكرر بدان سفارش و امر فرموده، و دستور داده كه متشابه قرآن را به وسيله محكم آن تشخيص داده و آيات را بر يكديگر عرضه كنند، چون بطورى كه در روايات هم آمده قرآن كريم آياتش شاهد يكديگر و بعضى بر بعض ديگر ناطق و برخى مصداق برخى ديگر است.

و به همين جهت وقتى مى‌شنويم كه در باره خداى تعالى مى‌گويد او واحد و احد و عالم و قادر و حى و مريد و سميع و بصير و يا غير آن است نمى‌توانيم اين مفاهيم را حمل بر مصاديق عرفيش كنيم بلكه بايد تفسير آنها را از كلام خود او بخواهيم و آن را بر معنايى كه تدبر و تفكر بالغ در آيات خدايى دست مى‌دهد حمل نماييم و ما اين بحث را در پيرامون معناى محكم و متشابه در جلد سوم اين كتاب بطور مفصل گذرانديم.

[وجوه ديگرى كه در باره تحديد خلود در آيه شريفه ذكر شده است‌]

البته در روايات و در كلمات مفسرين توجيهات ديگرى براى آيه مورد بحث آمده كه ما آنچه را كه بدان برخورد نموده‌ايم در اينجا ذكر مى‌كنيم: وجه اولش همان بود كه ما خود اختيار نموده‌ايم.

وجه دوم اين است كه منظور از سماوات و ارض آسمانهاى بهشت و جهنم و زمين آن دو است، و مقصود از آن نه آسمان و زمين متبادر است، بلكه منظور از آسمان بالاى آن دو و منظور از زمين محل آن دو است، چون در لغت هر چه را كه بر انسان سايه بيفكند آسمان، و هر چه را كه در زير پاى آدمى باشد و انسان بر آن قرار گيرد زمين نامند. و به عبارت ديگر منظور از آسمان و زمين، بالا و پايين آن دو است.[2]

[1] تفسير آلوسى، ج 12، ص 126 و 127.

[2] تفسير كشاف، ج 2، ص 430.