و جمله‌(ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ) يك نوع تقييدى است كه تاكيد خلود را مى‌رساند، و معنايش اين است كه ايشان در آن جاويدند تا زمانى كه آسمانها و زمين وجود دارد.

ليكن در اينجا اشكالى پيش مى‌آيد و آن اينست كه آيات قرآنى تصريح دارد بر اينكه آسمان و زمين تا ابد باقى نيستند و اين با خلود در آتش و بهشت كه آن نيز مورد نص و تصريح آيات قرآنى است سازگارى ندارد.

از جمله آيات دسته اول كه تصريح مى‌كند بر اينكه آسمان و زمين از بين رفتنى‌اند آيه‌(ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى)[1] و آيه‌(يَوْمَ نَطْوِي السَّماءَ كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ كَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ وَعْداً عَلَيْنا إِنَّا كُنَّا فاعِلِينَ)[2] و آيه‌(وَ السَّماواتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ)[3] و آيه‌(إِذا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسًّا فَكانَتْ هَباءً مُنْبَثًّا)[4] است.

و از جمله آيات دسته دوم كه تصريح مى‌كند بر اينكه بهشت و دوزخ جاودانه است آيات زير است:(جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها أَبَداً)[5](وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِيراً خالِدِينَ فِيها أَبَداً لا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً)[6].

[دو اشكال كه در تحديد خلود جهنم و بهشت به دوام آسمانها و زمين در آيه‌(خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ) به نظر مى‌رسد و جواب آن‌]

و بنا بر اين، از دو جهت در آيه مورد بحث اشكال مى‌شود: يكى اينكه خلود دائمى در بهشت و دوزخ را محدود كرده به دوام آسمانها و زمين با اينكه آسمانها و زمين دائمى نيستند.

دوم اينكه خالد را كه ابتداى خلودش از روز قيامت شروع مى‌شود، و از آن روز دوزخى بطور دائم در دوزخ و بهشتى بطور دائم در بهشت به سر مى‌برند به چيزى تحديد كرده كه ابتداى‌

[1] ما آسمانها و زمين را با هر چه در آنها است جز به حق براى مدتى معين نيافريده‌ايم. سوره احقاف، آيه 3.

[2] روزى كه آسمانها را در هم پيچيم چون در هم پيچيدن طومار براى نوشتن، چنان كه خلقت را از اول پديد كرده‌ايم اعاده آن نيز كنيم كه كار ما چنين بوده است. سوره انبياء، آيه 104.

[3] و آسمانها به دست قدرت وى به هم پيچيده است. سوره زمر، آيه 67.

[4] وقتى زمين با لرزش( هول‌انگيزى) بلرزد و كوه‌ها به پاره پاره شدنى( عجيب) پاره پاره شود و غبارى پراكنده گردد. سوره واقعه، آيه 6.

[5] و به بهشت‌هايى( داخل مى‌گردند) كه در آن جويها روان است و هميشه در آن جاودانند. سوره تغابن، آيه 9.

[6] و آتشى افروخته براى ايشان آماده كرده است كه هميشه در آن جاودانند و ياورى نمى‌يابند.

سوره احزاب، آيه 65