(خلقت و حسن) متلازم و متصادق همند. آن گاه از آيات بسيار ديگرى برمى‌آيد كه يك يك موجودات، آيه و دليل بر وجود خدا، و آنچه در آسمانها و زمين است آياتى است براى صاحبان عقل. و خلاصه در عالم وجود چيزى كه دلالت بر وجود او نكند و جمال و جلال او را حكايت ننمايد وجود ندارد.

پس اشياء از جهت انواع مختلفى كه از خلقت و حسن دارند همه بر جمال لا يتناهى او دلالت نموده، با زبان حال او را حمد و بر حسن فنا ناپذير او ثنا مى‌گويند. و از جهت انواع مختلفى كه از نقص و حاجت دارند همه بر غناى مطلق او دلالت نموده با زبان حال او را تسبيح و ساحت قدس و كبريائيش را از هر عيب و احتياجى تنزيه مى‌كنند، هم چنان كه فرموده:(وَ إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ)[1].

پس اين دسته از مردم در معرفت اشياء از راهى سلوك مى‌كنند كه پروردگارشان بدان راهنمايى كرده و نشانشان داده، و آن راه اين است كه هر چيزى را آيه و علامت صفات جمال و جلال او مى‌دانند، و براى هيچ موجودى نفسيت و اصالت و استقلال نمى‌بينند، و به اين نظر به موجودات مى‌نگرند كه آيينه‌هايى هستند كه با حسن خود، حسن ما وراى خود را كه حسنى لا يتناهى است جلوه‌گر مى‌سازند، و با فقر و حاجت خود غناى مطلقى را كه محيط به آنهاست نشان مى‌دهند، و با ذلت و مسكنتى كه دارند عزت و كبرياى ما فوق خود را حكايت مى‌كنند.

و پر واضح است كه آن دسته از مردم كه نظرشان به عالم هستى چنين نظرى باشد خيلى زود نفوسشان مجذوب ساحت عزت و عظمت الهى گشته، و محبت به او آن چنان بر دلهايشان احاطه پيدا مى‌كند كه هر چيز ديگرى و حتى خود آنان را از يادشان مى‌برد، و رسم و آثار هوا و هوس و اميال نفسانى را به كلى از صفحه دلهايشان محو مى‌سازد، و دلهايشان را به دلهايى سليم مبدل مى‌سازد كه جز خدا (عز اسمه) چيز ديگرى در آن نباشد، هم چنان كه فرموده:

(وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ)[2].

[عالم هستى از ديدگاه محببين و مخلصين كه خدا پرستى از روى خوف و رجاء را نوعى شرك مى‌دانند و خداوند را چون شايسته پرستش است مى‌پرستند]

و لذا، اين طبقه دو طريق اول را كه يكى طريق خوف و ديگرى طريق رجاء بود خالى از شرك نمى‌دانند، چون آن كس كه خدا را از ترس مى‌پرستد در حقيقت به منظور دفع عذاب از جان خود متوسل به خدا مى‌شود، پس او خودش را مى‌خواهد نه خدا را. و همچنين آن كس كه خدا را به اميد ثوابش عبادت مى‌كند به منظور جلب ثواب و رستگارى به نعمت و كرامت متوسل‌

[1] و هيچ چيز نيست مگر آنكه او را تسبيح نموده و حمد مى‌گويد. سوره اسراء، آيه 44.

[2] و آنان كه ايمان آوردند، محبتشان به خدا بيشتر است. سوره بقره، آيه 165.