و عبادت كه نوعى اتصال عابد به معبود از راه مملوكيت و تذلل است، وقتى عبادت مى‌شود كه متصل و مرتبط به معبود شود- تا بتوان گفت: فلان عابد فلان معبود را پرستيد، و براى او عبادت كرد- و اين ممكن نيست مگر وقتى كه معبود شعور و آگاهى از عبادت عابد داشته باشد، و اگر معبودى فرض كنيم كه هيچ اطلاعى از عبادت پرستندگان خود ندارد عبادت حقيقى تحقق نمى‌يابد، بلكه صورت عبادتى است كه عبادت خيال شده است.

پس، از اين معنا روشن شد كه منظور از جمله‌(ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا مَكانَكُمْ أَنْتُمْ وَ شُرَكاؤُكُمْ فَزَيَّلْنا بَيْنَهُمْ) اين است كه ما در آن روز اين حقيقت را- كه هيچ رابطه‌اى حقيقى بين مشركين و شركاء نبوده- روشن نموده حقيقت امر را كه در زير اوهام مستور مانده و هواهاى دنيايى آن را پوشانده بود ابراز مى‌داريم، و در آن روز روشن مى‌كنيم كه حقيقت مولويت و صاحب زمام تدبير بودن از آن خداى سبحان است، و غير از خدا هيچ كس سهمى از مولويت و ربوبيت ندارد تا صحيح باشد كسى پناهنده او شود، و آن گاه صحيح باشد بگوئيم فلانى فلان مولا و فلان رب را پرستيد.

وقتى در روز قيامت خداى تعالى پرده از روى اين حقيقت بردارد براى مشركين هويدا و محسوس مى‌شود كه شركاى آنها در حقيقت نه شركاء بودند و نه معبود، براى اينكه شركاى خيالى بكلى از عبادت آنان غافل و بى خبر بودند، و مشركين در برابر آن سنگ و چوبها حركاتى مى‌كردند شبيه به عبادت، آن گاه وهم و هواهاى آنان براى آنان اينطور تصوير مى‌كردند كه دارند اين بتها را عبادت مى‌كنند.

آيه ديگرى نيز به اين حقيقت اشاره نموده مى‌فرمايد:(وَ إِذا رَأَى الَّذِينَ أَشْرَكُوا شُرَكاءَهُمْ قالُوا رَبَّنا هؤُلاءِ شُرَكاؤُنَا الَّذِينَ كُنَّا نَدْعُوا مِنْ دُونِكَ فَأَلْقَوْا إِلَيْهِمُ الْقَوْلَ إِنَّكُمْ لَكاذِبُونَ)[1]

[نقد و رد نظريات مختلف برخى از مفسرين در مورد نفى عبادت مشركين‌]

و با اين بيان، اين معنا نيز روشن شد كه جمله‌(وَ قالَ شُرَكاؤُهُمْ ما كُنْتُمْ إِيَّانا تَعْبُدُونَ) گفتارى است كه شركاء بطور حقيقت و جدى گفته‌اند. پس اينكه بعضى‌[2] از مفسرين گفته‌اند منظور شركاء اين نيست كه بگويند شما مشركين اصلا ما را نپرستيديد، بلكه منظورشان اين است كه به دستور و دعوت ما نپرستيديد سخن فاسدى است، براى اينكه دروغ‌

[1] و چون مشركين شركاى خود را ببينند مى‌گويند: پروردگارا اينهايند آن شركائى كه ما به جاى تو آنها را مى‌پرستيديم و شركاء پاسخشان مى‌دهند كه شما دروغگوييد. سوره نحل، آيه 86

[2] مجمع البيان، ج 3، جزء 11، ص 42.