و اين نظريه خيلى شبيه به مساله تفديه مسيحيان است كه مى‌گويند: خداى تعالى بشر را آفريد تا او را اطاعت كند، و در عوض خداى تعالى در بهشت سكونتش دهد، و ليكن بشر او را نافرمانى كرد و غرض خدا از اين آفريدن نقض شد، لا جرم خداى تعالى براى تدارك و جبران اين نقض غرض، مسيح را فداى بشر كرد تا بشر را عذاب نكند.

[سخن يكى از مفسرين در مورد جمله:(وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ) و بيان نادرستى آن‌]

وجه ديگر گفتار بعضى‌[1] از مفسرين است، كه گفته‌اند لفظ كلمه در جمله‌(وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ ...) به معناى همان وعده‌اى است كه خداى تعالى در همين سوره داده و فرموده:

(إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ)[2] و اين نظريه درست نيست، براى اينكه اگر منظور از سبقت در جمله مورد بحث سبقت به حسب بيان باشد، و خواسته است بفرمايد ما قبل از بيان وحدت و اختلاف مردم گفته بوديم كه پروردگار تو در روز قيامت چنين و چنان مى‌كند كه قبلا چنين بيانى نفرموده بود، زيرا آيه‌اى كه اين وعده را داده آيه 93 اين سوره است كه در اواخر سوره قرار دارد، و ما اكنون در تفسير آيه 19 هستيم، و چون آيات اين سوره متصل بهم‌اند نمى‌توان احتمال داد كه آيه 93 قبل از آيه 19 نازل شده باشد.

علاوه بر اين، در آيه 93 سخن از كل انسانها نيست، بلكه سخن از خصوص بنى اسرائيل دارد، و ضمير در كلمه بينهم به خصوص اين قوم برمى‌گردد، اينك تمام آن آيه از نظر خواننده مى‌گذرد:(وَ لَقَدْ بَوَّأْنا بَنِي إِسْرائِيلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ فَمَا اخْتَلَفُوا حَتَّى جاءَهُمُ الْعِلْمُ إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ) از اين هم كه بگذريم در بعضى از آيات كه لفظ كلمه آمده با معنايى كه شما براى سبق كرديد ملائمت ندارد، نظير آيه شريفه زير كه مى‌فرمايد:(وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ إِلى‌ أَجَلٍ مُسَمًّى لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ)[3]، چون شما كلمه سبق را عبارت دانستيد از قضاء و داورى روز قيامت، و در اين آيه منظور از كلمه سبق اين است كه هر انسانى چه اهل باطل باشد و چه اهل حق مدتى معين در زمين زندگى كند.

و اگر منظور از سبق سبقت به حسب قضاء باشد، سزاوارتر آنست كه در اين باب اولين‌

[1] تفسير المنار، ج 11، ص 328.

[2] پروردگار تو در روز قيامت در آنچه مردم در باره آنها اختلاف مى‌كردند حكم( قضاوت) خواهد كرد. سوره يونس، آيه 93

[3] و اگر نبود كلمه و قضايى كه قبلا از ناحيه پروردگارت رانده شده، هر آينه بين اهل حق و اهل باطل حكم مى‌كرد، و اهل باطل را هلاك مى‌كرد. سوره شورى، آيه 14