چيز در اصل به اين معنا بوده كه يكى از آن دو، پشت آن ديگرى قرار گيرد. و آن گاه استعمالش را توسعه داده‌اند به حدى كه در مغايرتى كه بين دو چيز باشد استعمال كرده‌اند،

[معناى اختلاف ليل و نهار و حكمت‌هايى كه در آن وجود دارد]

در نتيجه هم بر حسب اصل لغت مى‌گويند اختلفه يعنى فلان چيز را پشت سر خود قرار داد، و هم بر حسب توسعه مذكور مى‌گويند: اختلف الناس فى كذا- مردم در اين باره اختلاف كردند كه اين عبارت، ضد عبارت: اتفق الناس فى كذا- مردم در اين امر اتفاق كردند مى‌باشد. و اما تعبير اختلف الناس اليه معنايش اين است كه مردم پيرامون فلانى آمد و شد و تردد كردند، جمعى وارد بر او شدند و جمعى از نزد او خارج گشتند، كه در اين تعبير هم معناى اصلى كلمه محفوظ است، زيرا آن عده كه وارد مى‌شوند آن عده‌اى را كه خارج‌اند پشت سر قرار مى‌دهند.

و منظور از اختلاف ليل و نهار يا اين است كه شب و روز يكى پس از ديگرى وارد بر زمين مى‌شوند، و هفته‌ها، ماهها و سالها را ترسيم مى‌كنند. و يا اختلاف ساعت شب و روز در اغلب بقاع مسكون زمين است، چون شب و روز تنها در اعتدال بهارى برابرند. از روز اول بهار به بعد در نقاط شمالى روزها رو به زيادت مى‌گذارد، يعنى روز طولانى‌تر از شب مى‌شود، در نتيجه هر روز از روز قبلش طولانى‌تر مى‌گردد، تا در اول تابستان به منتها درجه طول مى‌رسد، از آن روز به بعد روزها شروع به كوتاه شدن مى‌كند، تا در نقطه اعتدال پاييزى يعنى در روز اول پاييز دوباره برابر شب مى‌شود.

از شب اول پاييز به بعد شب رو به زيادت نهاده، تا به اول زمستان كه نقطه نهايى طول شبها است برسد، دوباره از آن شب تا شب اول بهار رو به كوتاه شدن و در نهايت برابر روز شدن مى‌رود، و اين جريان در مناطق جنوبى به عكس است، در نتيجه هر زمانى كه در مناطق شمالى روزها رو به بلندى باشد، در مناطق جنوبى رو به كوتاهى است، و در عوض شبهاى آنجا به همان نسبت رو به زيادت مى‌گذارد.

اختلاف اول يعنى پشت سر هم در آمدن شب و روز همان عاملى است كه امر ساكنين زمين را از نظر حرارت تدبير مى‌كند، در روز حرارت اشعه را بر روى زمين مى‌گستراند، و در شب سرماى ظلمت را، و اين اختلاف حرارت و برودت بادها را به دنبال مى‌آورد، و نيز در روز مردم را براى حركت و تلاش در امر معاش برمى‌انگيزد، و در شب همه را براى استراحت و آرامش جمع مى‌كند، هم چنان كه قرآن كريم در اين باره مى‌فرمايد:(وَ جَعَلْنا نَوْمَكُمْ سُباتاً وَ جَعَلْنَا اللَّيْلَ لِباساً وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً)[1].

[1] ما خواب شما را مايه راحتى شما و شب را پوشش و روز را براى معاش شما قرار داديم. سوره نبا، آيات 9- 11 .