روشنى براى تأثير حج بر پاكى دل و صفاى روح و زدودن آثار گناهان يك عمر است، البتّه اين فايده بزرگ اخلاقى هنگامى به دست مى‌آيد كه زائران بيت اللّه الحرام به اسرار اعمال و مناسكى كه انجام مى‌دهند دقيقاً توجّه داشته باشند، تا هر قدمى كه بر مى‌دارند قدمى به سوى خدا و معبود و محبوب حقيقى باشد، و اين عبادت بزرگ و پرمحتوى براى آنان به منزله «تولّد دوباره» گردد.

كسانى كه با توجّه به اسرار اين عبادت و با نهايت خلوص نيّت، اين عبادت بزرگ روحانى را انجام مى‌دهند آثار عميق آن را در درون جان خود تا پايان عمر احساس مى‌كنند، و هر زمان به ياد خاطره‌هاى اين سفر روحانى و صحنه‌هاى مملوّ از روحانيّت و صفا و اخلاص بيفتند، روح تازه‌اى در آنها دميده مى‌شود (اين اثر تربيتى و اخلاقى حج است).

2- «آثار سياسى» كه در كنار آثار تربيتى حج قرار دارد بسيار مهم است؛ چراكه حج- اگر همان گونه كه اسلام‌