ماترياليست‌ها را در مورد اصل مزبور بيان كنيد زيرا توضيحاتى كه داديد گرچه نكات مبهمى را براى من روشن ساخت ولى گمان مى‌كنم براى پى بردن به علت اصلى اشتباه آنان كافى نباشد.

محمود- جناب سروان عجله نكنيد وقت بسيار است حرف هم بسيار، من در اينجا يك مطلب به شما عرض مى‌كنم شما خودتان بقيه‌اش را حساب كنيد و آن راجع به انتحار و خودكشى «ماترياليسم» است!

انتحار ماترياليسم!

بدترين بلايى كه به جان اين روش فلسفى افتاده و آن را به فنا و نيستى تهديد مى‌كند، اين است كه خودش به دست خود؛ گور خويش را كنده و وسايل نابودى خود را، بدون آنكه توجه داشته باشد، فراهم كرده است! (دقت كنيد).

زيرا وقتى مطابق اين منطق، كليه افكار فلسفى و تئورى‌هاى علمى حتى روحيات وعادات اشخاص، وخلاصه تمام تحولات اجتماعى و فكرى، را مولود محيط مادى و وضع اقتصادى و طرز دستگاه‌هاى توليد بدانيم، بايد فلسفه «ماترياليسم» هم كه محصول يك مكتب خاص فلسفى است؛ به نوبه خود مولود وضع محيط و كيفيت اقتصادى و شرايط مادى معينى باشد- به طورى كه اگر آن شرايط تغيير مى‌كرد اين طرز فكر هم قطعاً تغيير مى‌نمود.

ساده‌تر بگويم: افكارى كه از مغز شاگردان اين مكتب مانند «ماركس- انگلس- لنين- استالين‌» تراوش كرده، طبق اصل مذكور، زاييده وضع محيط زندگى آنهاست كه ايشان را تحت تأثير قهرى خود قرار داده و جبراً به قبول اين عقيده واداشته است!

با اين حال چطور مى‌توان آن را به عنوان يك نظريه واقعى مطلق پذيرفت و اساس «جهان‌شناسى» و كشف روابط موجودات عالم قرار داد؟

باز واضح‌تر عرض كنم: ما با يك سؤال كوتاه محكوميت آنان را مسلّم مى‌سازيم:

آيا اين اصل كه همه چيز معلول محيط و شرايط مادى و اقتصادى مخصوصى است عموميت دارد يا خير؟! اين سؤال يكى از دو جواب بيشتر ندارد، اگر بگويند اين اصل كلى نيست و عموميت ندارد پس براى هميشه بايد از صف نظريات كلى فلسفى و جهان‌شناسى خارج شود و در قبر فراموشى دفن گردد!

و اگر واقعاً كلى و عمومى است پس خود آنها و مكتبشان و فلسفه و افكارشان همه و همه، مشمول آن خواهد بود- يعنى همگى زاييده محيط و شرايط خاصى است، در اين صورت باز ارزش خود را به طور مسلّم از دست مى‌دهد و به محيط بسيار محدودى كه قيود زمانى و مكانى و شرايط ديگر از همه سو آن را احاطه كرده است، اختصاص پيدا مى‌كند، و در هر حال فلسفه ماترياليسم مجبور است موقعيت فلسفى خود را ترك گفته و محل را براى فلسفه ديگرى كه بتواند از عهده تعليل و تفسير واقعى عموم موجودات و محيطهاى گوناگون، بر آيد باز گذارد!