خوشحالى در پوست خود نمى‌گنجد. امّا افسوس و صد افسوس كه از اين اجتماع بزرگ و بى‌نظير حساب شده سالانه، بهره‌گيرى لازم نمى‌شود، كه اگر چنين بود، قطعاً وضع مسلمانان به شكل ديگرى بود.

فلسفه اعمال حج:

اجتماع سالانه حج فلسفه‌هاى متعدّدى دارد؛ به سه فلسفه مهم آن اشاره مى‌كنيم:

1. فلسفه اخلاقى‌

اگر حاجى اعمال حج را به معناى واقعى كلمه بجا آورد، بدون شك پس از بازگشت انسان تازه‌اى مى‌شود. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در حديث پرمعنايى فرمودند:

«مَنْ حَجَّ الْبَيْتَ ... خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِه‌ كَيَوْمٍ وَلَدَتْهُ امُّهُ‌

؛ كسى كه حجّ خانه خدا بجا آورد ...

همچون روزى كه از مادر زائيده از گناهان خارج مى‌شود». [1]

چرا كه انسان در اين مراسم باشكوه چند روزى قيد و بند دنيا را كنار مى‌گذارد، و از زرق و برق دنيا چشم مى‌پوشد، مثلًا خود را نمى‌آرايد، بوى خوش استعمال نمى‌كند، موهايش را شانه نمى‌زند، و حتّى در آيينه نمى‌نگرد.

از ظهر روز نهم تا شب دهم كه در صحراى عرفات مى‌ماند (و هيچ عملى جز ماندن در آنجا بر او واجب نيست) به گذشته خويش مى‌انديشد، و بر آنچه تاكنون انجام داده مرورى مى‌كند. از خطاها و گناهان و معاصى سابق خود توبه مى‌كند، و تصميم مى‌گيرد كه با اعمال نيك آينده گذشته را جبران نمايد. و براى آينده خود به گونه‌اى برنامه‌ريزى مى‌كند كه راه نفوذ كمترى براى شيطان باقى بماند، و سپس در شب دهم در مشعرالحرام، كه بى‌شباهت با صحراى محشر نيست، به كوچكى و حقارت دنيا بيشتر مى‌انديشد، و از اينكه اين دنياى حقير و پست اينگونه او را در قيد و بند خود اسير كرده، شرمسار مى‌شود و تصميم به جبران مى‌گيرد. راستى آثار

[1]. عوالى اللئالى، ج 1، ص 426، ح 113.