و برخورد انسان با ديگران مفهوم دارد. بنابراين انسان منهاى اجتماع با انسان منهاى اخلاق همراه خواهد بود.

ولى به عقيده ما در عين اينكه بايد اعتراف كرد كه بسيارى از فضائل و رذائل اخلاقى با زندگى اجتماعى انسان بستگى دارد، چنان نيست كه اين مسأله عموميت داشته باشد، زيرا بسيارى از مسائل اخلاقى هستند كه فقط جنبه فردى دارند و در مورد يك انسان تنها نيز كاملًا صادقند. مثلًا «صبر» يا «جزع» بر مصائب، شجاعت يا ترس در برابر پيشامدها، كوشش يا تنبلى در راه رسيدن يك فرد به هدف خود، غفلت يا توجه نسبت به آفريدگار جهان، شكر يا كفران در برابر نعمتهاى بى‌پايان او و امثال اين امور- كه علماى اخلاق در كتب اخلاقى از آن بحث نموده‌اند و جزء فضائل يا رذائل اخلاقى شمرده‌اند- مى‌تواند جنبه فردى داشته باشد و درباره يك فرد كه زندگى كاملًا جدا از اجتماع دارد نيز صدق كند.

از اينجا تقسيم اخلاق به «اخلاق فردى» و «اخلاق اجتماعى» روشن مى‌گردد؛ ولى ناگفته پيداست كه اخلاق اجتماعى وزنه سنگين‌ترى در علم اخلاق دارد و شخصيت انسان بيشتر بر محور آن دور مى‌زند اگرچه اخلاق فردى نيز سهم قابل توجهى در مورد خود دارد.

اشتباه بزرگ‌

نكته ديگرى كه در اينجا ذكر آن ضرورت دارد اين است كه كسانى كه براى تهذيب اخلاق و تربيت نفوس از اجتماع كناره‌گيرى كرده و به انزوا مى‌گرايند و تصور مى‌كنند از اين راه بهتر مى‌توانند به اين هدف بزرگ نايل‌