210 م) تا حدود سال 500 م تفسير ميشنا را، كه «گمارا» [1] به معناى تكميل نام گرفت، به وجود آوردند. براى ميشنا دو گمارا نوشته شد؛ يكى گماراى فلسطينى يا اورشليمى، و ديگرى گماراى بابلى كه مفصل‌تر از اولى است. از تلفيق ميشنا و گمارا مجموعه‌اى عظيم پديد آمد كه «تلمود»، به معناى تعليم، نام گرفت.

به دليل اختلاف گمارا، دو تلمود به وجود آمد، يكى تلمود بابلى و ديگرى تلمود فلسطينى يا اورشليمى. تلمود فلسطينى 39 رساله ميشنا را شرح كرده است و تلمود بابلى 37 رساله را؛ با اين همه، حجم تلمود بابلى هفت تا هشت برابر فلسطينى است. رساله‌هايى از ميشنا كه اين دو تلمود به شرح آن پرداخته‌اند متفاوت است: برخى از رساله‌ها را هر دو تلمود شرح و تفسير كرده‌اند؛ برخى را يكى، و برخى ديگر هيچ گمارايى ندارند. در تلمود بابلى، يك سوم متن به ميدراش اختصاص يافته است، اما در تلمود اورشليمى يك ششم ميدراش است. در فلسطين مجموعه‌هاى ميدراشْ جداگانه شكل گرفتند، ولى در بابل آنها را در خود تلمود جاى مى‌دادند؛ از اين رو، تلمود بابلى گسترده‌تر از تلمود اورشليمى است.

تدوين تلمود اورشليمى در حدود سال 400 و تلمود بابلى در حدود 500 ميلادى به انجام رسيد. [2]

ج) بارَيتا [3]

در دوره تنّائيم‌ [4] به جز ميشنا آثار ديگرى نيز در زمينه هلاخا تدوين شد كه گاه به آنها بارَيتا نيز گفته مى‌شود. (باريتا در اصطلاح خاص به مطالبى گفته مى‌شود كه در ميشنا نيامده‌اند اما آمورائيم (شارحان) آنها را در تلمود مطرح كرده‌اند.) در ميان باريتاها، دو مجموعه اهميّت بيشترى دارند: توسفتا [5] و ميدراش‌هاى هلاخايى. اين مجموعه‌ها چون خارج از ميشنا هستند و گاهى ديدگاهى مخالف ميشنا دارند اعتبار منابع رسمى را ندارند:

اوّل. ميدراش‌هاى هلاخايى‌

ميدرشه هلاخا [6] يا ميدراش‌هاى هلاخايى نام گروهى از شرح و توضيحات تنّاها (معلّمان) بر چهار سفر از اسفار پنج‌گانه است. اين ميدراش‌ها عمدتاً در پى استنتاج هلاخا (شريعت) از تورات‌اند، اگر چه گاهى حاوىِ اگادا [7] نيز هستند. از آنجا كه در سفر پيدايش هلاخا و قانون وجود ندارد ميدراش‌هاى هلاخايى فقط به چهار سفر خروج، لاويان، اعداد و تثنيه پرداخته‌اند. معروف‌ترين اين ميدراش‌ها

[1].gemara

[2].

Judith Z. Abrams, A Beginner's Giude to the Steinsaltz Talmud, p. 2- 3.

[3].baraita

[4]. يكى از ادوار شريعت يهودى كه دوره شريعت شفاهى يا ميشنا نيز ناميده مى‌شود.

[5].Tosefta

[6].midreshei halakhah

[7]. «اگادا» آن بخش از آموزه‌هاى دينى يهود است كه مشتمل بر تاريخ، مثل‌هاى اخلاقى، نكات پندآميز و مباحث و نظريات فلسفى و الهياتى مى‌باشد. در برابر «هلاخا» كه به معناى شريعت است.