يك بيابان خشكِ بى‌آب و علف، ارزش مالى فراوانى دارد و اين تأثير مكان در ارزش و ماليّت اين مال است.

و امّا تأثير زمان در ماليّت مانند يخ در زمستان كه ارزشى ندارد، ولى روشن است كه در تابستان سوزان، ارزش فراوانى پيدا مى‌كند. اينجاست كه زمان تأثيرگذار است.

اين نكته نيز قابل توجّه است كه احكام شرع از شارع مقدّس گرفته مى‌شود و موضوعات عرفيّه از اهل عرف. البتّه مرجع موضوعاتى كه از سوى شارع اختراع شده و به اصطلاح حقيقت شرعيّه دارد (مثل نماز و روزه و ساير عبادات) فقط شارع مقدّس است، نه اهل عرف.

همچنين روشن است كه گاه موضوعات عرفى از جهات مختلف دگرگون مى‌گردد و در نتيجه حكم نيز دائر مدار آن و تابع موضوع جديد است. بدين جهت گفته مى‌شود كه مثلًا بخار و دود چيز نجس، نجس نمى‌باشد، يا اگر شراب كه چيز ناپاكى است اگر تبديل به سركه شود پاك مى‌شود، حتّى اگر در بقاى نجاست در اين گونه موارد شك كنيم استصحاب جارى نمى‌شود. زيرا در بقاى موضوع شك داريم و با شك در بقاى موضوع امكان استصحاب نيست؛ حتّى اگر استصحاب را در شبهات حكميّه بپذيريم.

دگرگونى موضوعات به سه شكل ممكن است، رخ دهد:

1. گاه ممكن است دگرگونى اساسى و ريشه‌اى صورت پذيرد، و ماهيّت آن دگرگون شود، و تبديل به چيز جديدى گردد؛ همانند استحاله تبديل آب نجس به بخار. چرا كه عنوان آب در نظر عرف مباين و مغاير با عنوان بخار است. تغيير حكم در اين گونه موضوعات روشن و واضح است.

2. گاه بعضى از ويژگى‌هاى ظاهريش عوض مى‌شود و آن را موضوع تازه‌اى جلوه مى‌دهد، هر چند با ماهيّت قبلى مباين نيست؛ مانند تبديل شراب به سركه. در اينجا هر چند ماهيّت عرفى شراب تغيير نكرده، ولى بدون شك سركه موضوع ديگرى غير از شراب است. در اينجا هم حكم عوض مى‌شود؛ زيرا در ديدگاه عرف، موضوع سابق عوض شده است.

3. در قسم سوم هيچ تغييرى در ماهيّت يا اوصاف ظاهرى موضوع رخ نمى‌دهد. بلكه ويژگى‌هاى معنوى و اعتبارى كه قوام آن است دگرگون مى‌گردد.

مثل اين كه آب در كنار رودخانه‌اى مملوّ از آب زلال و شيرين ماليّت خود را از دست مى‌دهد. آب همان است ولى با تغيير محل، ماليّت آن از دست رفته است و خون در عصر و زمان ما به خاطر منافع محلّله فراوانش ماليّت پيدا كرده و قابل خريدوفروش مى‌گردد، همچنين اعضاى بدن انسان جهت پيوند و مانند آن كه در گذشته فايده و ماليّتى نداشت و امروز گران‌بهاست.

تبدّل موضوع در اين صورت نيز روشن و آشكار است، زيرا صفات مقوّمه و ويژگى‌هاى معنوى مؤثر در حكم تغيير كرده است، و اينجا جاى استصحاب نيست.