عدم تدوين و كمى طرفدارانش پايدار نماند. [1]

6. مذهب ظاهرى‌؛ بنيانگذار اين مذهب، ابو سليمان داوود بن على بن خلف ظاهرى (م 270) است. وى نخست مقلّد مذهب شافعى بود، تا آنكه رياست علمى بغداد به وى رسيد؛ پس از آن براى خويش مذهب و شيوه‌اى را برگزيد، كه اساس آن عمل به ظاهر كتاب و سنّت بود، البتّه به شرط آن كه از خود كتاب و سنّت و يا اجماع، دليلى بر اينكه خلاف ظاهر مراد است اقامه نشود. او اگر نصّى نمى‌يافت، به اجماع عمل مى‌كرد، و از قياس پرهيز داشت و معتقد بود عمومات كتاب و سنّت براى پاسخ به هر پرسشى كافى است. مذهب وى تا نيمه قرن دوم ادامه داشت، سپس از بين رفت. مردم بغداد، شهرهاى فارس و اندكى از مردم آفريقا و اندلس بر مذهب او بودند.

ابن خلدون (م 808) مى‌نويسد: اين مذهب اكنون از بين رفته است. هر چند بعدها ابن حزم اندلسى نيز مذهب ظاهرى را پذيرفت، گرچه با مؤسّس اين مذهب مخالفتهايى نيز داشت. [2]

7. مذهب طبرى‌؛ بنيانگذار اين مذهب، مفسّر و مورّخ معروف أبو جعفر محمّد بن جرير طبرى (م 310) است. او فقه را از داوود فرا گرفت و همچنين فقه اهل عراق و مالك و شافعى را نيز آموخت. او معتقد بود كه احمد بن حنبل، فقيه نيست؛ بلكه صرفاً يك محدّث است.

طبرى نيز در فقه، مذهب خاصّى داشت كه در بغداد گسترش يافت؛ او و پيروانش در فقه تأليفاتى داشتند كه به دست ما نرسيده است. مذهب او نيز بعد از نيمه قرن پنجم رو به افول نهاد و منقرض شد و فقط آراى او در كتابها باقى ماند. [3]

مذاهب منقرض نشده:

مقصود ما از مذاهب منقرض نشده، مجموعه مذاهب فقهى از اهل سنّت است، كه در ميان گروه زيادى از مسلمانان باقى مانده و تا به امروز مورد عمل قرار مى‌گيرد. اين مذاهب عبارتند از: حنفى، مالكى، شافعى و حنبلى.

1. مذهب حنفى‌

مؤسّس اين مذهب، ابو حنيفه نعمان بن ثابت بود. وى در كوفه متولّد شده و در همان جا رشد و پرورش يافت. معروف آن است كه تولّد وى در سال 80 هجرى و وفاتش در سال 150 هجرى در بغداد بود. ابو حنيفه، شاگرد حمّاد بن ابى سليمان كوفى (م 120) بود.

خطيب بغدادى از شخصى به نام أبو مطيع نقل مى‌كند كه ابو حنيفه گفت: به نزد أبو جعفر منصور عبّاسى رفتم؛ به من گفت: علم را از چه كسى فرا

[1]. تاريخ الفقه الاسلامى‌، ص 174؛ طبقات ابن سعد، ج 7، ص 517؛ وفيات الاعيان‌، ج 4، ص 127.

[2]. ر. ك: موسوعه جمال عبد الناصر، ج 1، ص 34؛ طبقات الفقهاء شيرازى‌، ص 92؛ ميزان الاعتدال‌، ج 1، ص 15؛ تاريخ بغداد، ج 6، ص 375- 369.

[3]. موسوعه جمال عبد الناصر، ج 1، ص 34؛ وفيات الاعيان، ج 1، ص 456؛ تاريخ بغداد، ج 2، ص 162.