غالباً در محدوده روايات و با استفاده از الفاظ روايت.

2. اجتهاد در اين دوره، بسيط و ساده بود و با توزيع روايات و عرضه آن بر ابواب فقهى، حكم آن بيان مى‌شد و در استنتاج هم متن روايت ذكر مى‌شد.

3. اين دوره آغاز تدوين اصول فقه به حساب مى‌آيد؛ نخست شيخ مفيد رساله‌اى به نام‌ التذكرة باصول الفقه‌ نوشت، آنگاه شاگردش سيّد مرتضى كتاب مشروح ترى در اصول فقه به نام‌ الذريعة الى اصول الشريعه‌ را تدوين كرد.

4. اين دوره آغاز تدوين‌ فقه مقارن‌ نيز محسوب مى‌شود؛ به اين صورت كه موارد مورد اختلاف مسائل فقهى با مذاهب ديگر نيز ذكر مى‌شد. در اين ارتباط شيخ مفيد كتاب‌ الإعلام‌ و سيّد مرتضى كتاب‌هاى‌ الانتصار و الناصريات‌ را تدوين كردند. [1]

دوره سوم: عصر تحوّل در عرصه فقاهت و اجتهاد

اين دوره از عصر شيخ طوسى (م 460) آغاز مى‌شود، البتّه از زمانى كه وى به اجبار از بغداد به نجف اشرف هجرت كرد. شيخ الطّائفه محمّد بن حسن طوسى، از شاگردان برجسته شيخ مفيد و سيّد مرتضى بود و مدّت زيادى را نزد آنان شاگردى كرد.

وى به مدّت 23 سال ملازم و همراه سيّد مرتضى بود، تا آنكه پس از ارتحال سيّد مرتضى، زعامت پيروان مكتب اهل بيت را بر عهده گرفت و از همه جا به سوى وى مى‌آمدند. بغداد از آن زمان تا وقتى كه فتنه و آشوب و درگيرى آنجا را فرا گرفت مركز تشيّع بود.

شيخ طوسى نيز كتاب فقهى خود را در آغاز، همانند گذشتگان به صورت مختصر و با استفاده از متن روايات و بدون تفريعات گسترده نوشت كه از جمله كتاب «نهايه‌» بود.

با ناامن شدن بغداد و تهديد شيخ طوسى، آن فقيه بزرگ در سال 448 هجرى به نجف اشرف هجرت كرد و حوزه علميّه آنجا را تأسيس نمود. [2]

شيخ طوسى با مهارت در علوم مختلف اسلامى از جمله تفسير، رجال، اصول و فقه، تحوّل تازه‌اى را در فقه اسلامى ايجاد كرد. [3] در عصر وى، كتب فقهى از شيوه مرسوم كه به صورت تدوين نصوص بود، تغيير يافت و فروعات تازه‌اى بر آن افزوده شد. در همه اين فروعات به طور كامل از استدلال به روايات و قواعد اصول عقلى استفاده گرديد.

[1]. موسوعة الفقه الإسلامي‌، ج 1، ص 49.

[2]. ابن جوزى درباره حوادث اين دوره مى‌نويسد: در سال 448 در مساجد بغداد، در اذانها به جاى «حىّ على خير العمل» جمله «الصلاة خير من النوم» گفته مى‌شد. و آنچه كه بالاى درب خانه‌ها نوشته شده بود «محمّد و على خير البشر» كنده شد. دستور قتل أبو عبد اللَّه بن جلّاب، رئيس پارچه‌فروشان در «باب الطاق» بغداد، صادر شد؛ زيرا وى در رفض غلوّ مى‌كرد. او را كشته و جلوى مغازه‌اش به دار آويختند. أبو جعفر طوسى از بغداد فرار كرد و خانه‌اش ويران شد. (المنتظم‌، ج 16، ص 8- 7).

ابن اثير نيز مى‌نويسد: در سال 449، خانه أبو جعفر طوسى فقيه اماميّه در كرخ غارت شد و هرچه در آن بود مورد دستبرد قرار گرفت و خودش نيز به نجف رفت (كامل ابن اثير، ج 9، ص 638- 637).

[3]. ر. ك: روضات الجنّات‌، ج 6، ص 249- 216؛ اعيان الشيعة، ج 9، ص 167- 159.