نيست. فرضا بپذيريم كه حجّ صورى چون مايه ابهت مسلمانان مى‌شود فايده‌اى داشته باشد، ولى نماز و روزه صورى، كه در خانه به تنهايى انجام مى‌شود، اگر بدون قصد قربت باشد چه فايده‌اى دارد؟

بنابراين راه اوّل، راه حلّ قابل قبولى نيست.

راه دوّم: داعى بر داعى‌

انسان يك داعى و انگيزه بر عبادت دارد، و آن خداوند است. و گاهى بر ايجاد اين انگيزه، انگيزه ديگرى دارد، كه آن را «داعى بر داعى» مى‌گويند. چه اشكال دارد كه «داعى بر داعى» غير خدا باشد؟

همان گونه كه در نماز باران، انگيزه اصلى خداوند است، امّا داعى بر داعى رفع خشكسالى، آمدن باران، سيراب شدن مزارع و باغات است.

آيا نماز باران اشكال دارد؟ يا اين كه گفته مى‌شود: «نماز شب باعث وسعت روزى است» [1] حال اگر انگيزه شخصى براى نماز شب خداوند باشد، ولى داعى بر اين انگيزه وسعت روزى باشد، آيا اشكالى دارد؟

مردم در بسيارى از زيارات در طول تاريخ حاجات دنيوى داشته‌اند، آيا زيارت آنها صحيح نبوده است؟ اگر چنين است، چرا ائمّه عليهم السّلام از اين كار نهى نكرده، بلكه تشويق هم نموده‌اند؟

از اين فراتر، كسانى كه عبادات را به قصد رفتن به بهشت و نجات از جهنّم انجام مى‌دهند، عمل آنها را از چه راهى تصحيح مى‌كنيد؟

راه تصحيح عمل آنها نيز همين مسأله «داعى بر داعى» است.

[1]. ميزان الحكمه، باب 2314، حديث 10463، جلد 5، صفحه 421.