بررسى بقيّه نظريّه‌ها

با توجّه به مباحث مشروحى كه پيرامون قول مشهور مطرح شد، دلايل نظريّات سه‌گانه ديگر و نقد آن نيز روشن مى‌شود، و نيازى به تكرار نيست.

نتيجه نهايى‌

نتيجه بحثهاى گذشته اين است كه:

حيله‌هاى فرار از ربا اقسام متعدّدى دارد؛ بعضى از آنها جايز، و برخى ديگر نادرست مى‌باشد. آن اقسام عبارتست از:

1- حيله‌هايى كه قصد جدّى در آن نيست، مثل ضميمه كردن يك دستمال به وام، و فروش آن به چندين برابر قيمت واقعى! چنين حيله‌هايى مشروع نيست.

2- حيله‌هايى كه عقلا آن را سفيهانه مى‌شمارند، هر چند قصد جدّى هم فرضا در آن تصوّر گردد. اين قسم نيز باطل است.

3- حيله‌هايى كه قصد جدّى در آن وجود دارد، و سفهى نيز نمى‌باشد؛ امّا محتوى و فلسفه حرمت ربا در آن كاملا مشهود و موجود است. يعنى تمام زيانهاى رباخوارى كه در روايات آمده در آن وجود دارد. مانند آنچه در گروه اوّل و دوّم روايات قول مشهور گذشت. اين قسم نيز باطل است.

4- مواردى كه شكل عقلايى دارد، و صورت‌سازى نيست، مانند دو معامله مستقل كه هيچ ارتباطى با هم نداشته، و هر دو جدّى و عقلايى باشد، و در واقع حيله به معناى منفى آن نيست؛ بلكه نوعى‌