واكنشهاى اجتماعى‌

تنها در مباحث فيزيكى نيست كه ما به قانونى با نام «قانون عكس العمل» روبه‌رو مى‌شويم كه اگر فى المثل جسمى با فشار معيّنى به ديوار برخورد كند با همان نيرو و فشار به عقب رانده مى‌شود، بلكه در مسائل اجتماعى اين قانون را محسوستر مى‌يابيم.

آزمونهاى تاريخى به ما نشان مى‌دهد كه همواره تحوّلها، و انقلابهاى وسيع، عكس العمل مستقيم فشارهاى قبلى بوده است؛ و شايد هيچ انقلاب گسترده‌اى در جهان رخ نداده مگر اين كه پيش از آن فشار شديدى در جهت مخالف وجود داشته است.

به تعبير ديگر، هميشه تندرويها سرچشمه دگرگونيها شده است؛ مثلًا:

1- انقلاب علمى اروپا (رنسانس)- واكنشى در برابر يك هزار سال جهل و عقب‌ماندگى قرون وسطا، و فشارهائى كه از طرف متولّيان خرافى كليسا در جهت عقب نگاهداشتن مردم اعمال مى‌شد- بود، كه‌