و باز به تعبير روشن‌تر، حسّ مذهبى به‌ «علّت»، تعلّق مى‌گيرد، در حالى كه سه حسّ ديگر به‌ «معلول‌هاى آن علّت تعلّق» دارد.

ولى با اين همه اگر از اين موضوع نيز به كلّى چشم بپوشيم و سرچشمه بودن حسّ مذهبى را ناديده بگيريم، و يا در آن ترديد كنيم، باز در اصالت خود اين حس، تأثيرى نخواهد داشت.

ب) مذهب و درك عقلى‌

مى‌دانيم كه انسان داراى دو گونه شعور است، «شعور آگاه» و «شعور ناآگاه».

«شعور ناآگاه» كه از آن به‌ «شعور باطن» و «ضمير مخفى» نيز تعبير مى‌شود، بر خلاف آن چه‌ «فرويد» گفته است، مجموعه‌اى از اميال جنسى واپس‌زده نيست، يعنى انبانى از «تمايلات جنسى» كه بر اثر عدم ارضا، از صحنه شعور آگاه به اعماق تاريك روح، طرد شده و در خواب به صورت رؤيا و يا در بيدارى در چهره‌هاى ديگر خودنمايى كند؛ بلكه اميال ديگرِ واپس‌زده همانند «ميل به قدرت» به گفته‌ «آدلر» شاگرد معروف و سركش فرويد كه پايه‌هاى مكتب انحصار جنسى استادش را متزلزل ساخت، نيز در آن جا متمركز شده است.

از اين گذشته حتّى قبل از طرد اين اميال، روان ناآگاه در هر انسانى از آغاز، وجود داشته است و به گفته شاگرد نافرمان ديگرش‌ «يونگ» كه با ادامه تحقيقات‌ «آدلر» توانست به حقايق تازه‌اى در زمينه ابطال انحصار فرويد دست يابد، روان ناآگاه آدمى از عناصر فطرى كه در ميان تمام انسان‌ها مشترك است، تشكيل يافته است.

به تعبير روشن‌تر در عمق روان نا آگاه هر انسان، احساساتى وجود دارند كه با او از مادر متولّد مى‌شوند، بى‌آن كه از جايى طرد و به آن جا پناه آورده باشند.

«يونگ» براى اثبات اين واقعيّت از همان حربه‌اى استفاده مى‌كند كه استادش‌