مسلمين شرافت و كرامتى قرار نداده، مگر اين كه در شما برتر از آن را قرار داده است ... قاريان شما بهترين قاريان قرآنند و زاهدان شما بهترين زاهدان، عابدان شما بهترين عبادت كنندگان و تاجران شما بهترين و صادقترين تاجرانند ...

كودكان شما باهوش‌ترين و زنان شما قانعترين زنانند. [1] هيچ منافاتى ندارد كه قوم و ملّتى بر اثر برخوردار شدن از تعليم و تربيت كافى و خودسازى و تهذيب نفوس، رذايل اخلاقى را كنار بگذارند و به سوى فضايل گام بردارند، به خصوص اين كه مفاسد اخلاقى آنها رسواييهايى همچون جنگ جمل و پيامدهاى نامطلوب آن به بار آورد و آنها را تكان دهد و بيدار كند.

3- تأثير محيط در اخلاق‌

از تعبيراتى كه امام (ع) در اين خطبه داشتند دو نكته به خوبى روشن مى‌شود:

نخست تأثير محيط طبيعى و جغرافيايى در خلق و خوى انسانها (آنجا كه فرمود:

ماؤكم زعاق ... بلادكم انتن بلاد اللّه تربة اقربها من الماء و ابعدها من السّماء) و ديگر تأثير محيط اجتماعى در اخلاق انسانهاست (آنجا كه فرمود: و المقيم بين اظهركم مرتهن بذنبه‌).

ولى مسلّم است كه تأثير اينها در حدّ فراهم آوردن زمينه‌هاست و هرگز علّت تامّه نيست، به همين دليل در چنين محيطهايى هميشه افراد خوب و شايسته‌اى پيدا مى‌شوند، و به عكس در مناطقى كه آب و هواى مناسب براى خلق و خوى سالم دارد و از محيط اجتماعى خوبى نيز برخوردار است، افراد شرور و فاسد و زشت سيرتى نيز پيدا مى‌شوند.

[1] «بحار الانوار»، جلد 32، صفحه 256 (با تلخيص).