من قد شركه الشّيطان فى سلطانه، و نطق بالباطل على لسانه). [1] اشاره به اين كه اعمال آنها به خوبى گواهى مى‌دهد كه «شيطان» در آنها نفوذ كرده و به راهى كه مى‌خواهد مى‌برد. سخنانشان سخنان شيطانى و نگاههاى آنها نگاههاى شيطانى، و در مجموع اعمال آنها ردّ پاى شيطان به خوبى ديده مى‌شود و در واقع امام (ع) مى‌خواهد در اين مرحله طريق شناخت اين گونه اشخاص را كه همان اعمال شيطانى است نشان دهد.

گر چه در كتب معروف شرح نهج البلاغه و اسانيد آن چيزى به دست نيامد كه نشان دهد امام (ع) در اين خطبه ناظر به چه اشخاصى است و در باره چه گروهى سخن مى‌گويد، ولى به نظر مى‌رسد كه افرادى مانند «طلحه و زبير» و همراهان آنها و لشكريان «معاويه» و فرماندهان آنها و «خوارج» و همفكران آنان مورد توجّه حضرت در اين گفتار بوده‌اند، امّا مسلّم است كه اين بيان بسيار دقيق و پر محتوا اختصاص به آنها ندارد و تمام كسانى را كه در مسير «شيطان» گام بر مى‌دارند و تحت نفوذ او هستند شامل مى‌شود.

نكته برنامه‌ريزى شياطين!

بحث در باره «شيطان» بسيار طولانى و گسترده است. فلسفه آفرينش «شيطان»، چگونگى نفوذ «شيطان» در انسانها، طول عمر شيطان، داستان شيطان و آدم (ع)، لشكريان شيطان، شياطين جنّى و انسى، علامت نفوذ «شيطان» در

[1] كلمه «فعل ...» منصوب است به عنوان مفعول مطلق براى فعل محذوفى و در تقدير «فعلوا ذلك فعل ...» مى‌باشد و نيز مى‌تواند مفعول مطلق باشد براى قدر جامع بين جمله‌هاى قبل (نظر- نطق- ركب و زيّن) و مفهوم جمله اين مى‌شود كه افعال اينها افعال كسى است كه «شيطان» آنها را در كار خود شريك ساخته است.