بنهند و پرچمى برافراشته، نزد آنها بگذارند رها نمى‌كردند!» (اذ لم يتركوهم هملا [1] بغير طريق واضح و لا علم قائم).

بديهى است منظور امام (ع) از تعبير بالا همان چيزى است كه در حديث ثقلين آمده است كه طبق اين روايت متواتر، پيامبر اكرم (ص) فرمود: «من از ميان شما مى‌روم و دو چيز پر ارزش در ميان شما به يادگار مى‌گذارم: كتاب خدا و عترتم كه اگر به اين دو تمسك جوييد هرگز گمراه نخواهيد شد و اين دو از يكديگر جدا نمى‌شوند تا در كنار حوض كوثر نزد من آيند». [2] البته در ادامه كلام آن حضرت نيز، بحث جامعى در باره كتاب اللّه (قرآن مجيد) شده است و امّا در باره عترت، گر چه بحثى نيامده ولى در خطبه‌هاى ديگر نهج البلاغه چنان كه اشاره خواهيم كرد كرارا بحث شده است. تعبير به (علم قائم) در پايان كلام مولا ممكن است اشاره به اوصيا بوده باشد.

به هر حال دلسوزى پيامبران نسبت به امّتها منحصر به حال حياتشان نبوده است و بدون شك، نگران آينده آنها نيز بوده‌اند بيش از آنچه پدر به هنگام وفات، نگران فرزندان خردسال خويش است، به همين دليل نمى‌توان باور كرد كه آنها را بدون برنامه روشن و سرپرست و وصى، رها سازد و زحمات يك عمر خويش را براى هدايت آنان بر باد دهد.

نكته‌ها

1- اديان و مذاهب قبل از بعثت پيامبر اسلام (ص)

در عبارات فوق، اشارات كوتاه و بسيار پر معنى در باره اديان و مذاهب عرب و غير عرب در عصر جاهليّت و قبل از بعثت پيامبر اسلام (ص) شده است و به‌

[1] «همل» از ماده «همل» (بر وزن حمل) به معنى رها كردن چيزى توأم با بى‌اعتنايى است.

[2] براى آگاهى بيشتر از اسناد حديث ثقلين و تواتر آن نزد علماى اهل سنّت و دانشمندان شيعه به كتاب «پيام قرآن»، جلد 9 مراجعه فرماييد.