د) همه مى‌دانيم كه جانداران ذرّه‌بينى (ويروس‌ها و باكترى‌ها) تعدادشان به مراتب از انسان‌ها بيشتر است و با چشم غير مسلّح قابل درك نيستند. چه بسا جانداران كوچك‌ترى هم باشند كه علم هنوز به وجود آنها پى نبرده است.

ه) يك اتم، با آن ساختمان مخصوص و گردش الكترون‌ها به دور پروتون‌ها و با آن نيروى عظيم، براى هيچ حسّى قابل درك نيست، با آنكه همه اجسام و موجودات جهان طبيعت از اتم تشكيل يافته، حتّى ذرّه غبارى را كه با چشم به زحمت مى‌بينيم، از صدها هزار اتم تشكيل يافته است.

دانشمندانى كه پيش از اين درباره اتم اظهار نظر مى‌كردند، گفتار آنها از حدود يك تئورى و فرضيّه تجاوز نمى‌كرد، ولى در عين حال هيچ كس گفته آنها را انكار نمى‌كرد. [1]

بنابراين هرگز نمى‌توان محسوس نبودن چيزى را دليل بر نبودن آن دانست و چه بسيارند امور غير محسوس كه دنيا را پر كرده و حواسّ ما از درك آن عاجز است!

چنان كه قبل از كشف اتم يا موجودات ذرّه‌بينى، كسى حق نداشت آنها را انكار كند و چه بسا ممكن است موجودات فراوان ديگرى از نظر ما پنهان باشند و تا كنون علم به كشف آنها موفّق نگشته و بعدها از راز آنها پرده بر دارد و هيچگاه عقل و وجدان به ما اجازه نمى‌دهد كه در اين شرايط (محدوديّت علم و عجز آن از درك‌

[1]. از جمله چيزهايى كه محسوس نيست و در عين حال، حقيقت آن بر هيچ دانشمندى مخفى نمانده، حركات مختلفى است كه كره زمين دارد. از جمله، همان جزر و مدّى است كه بر قشر زمين وارد مى‌شود و در اثر آن روزى دوبار طبقه رويين زمين در زير پاى ما به اندازه 30 سانتيمتر بالا مى‌آيد و هيچ نشانه و علامتى نيست تا ما را به وجود اين حركت (جزر و مد) راهنمايى كند.

ديگرى هوايى است كه در اطراف ما قرار گرفته و داراى سنگينى و وزن فوق العاده‌اى است. به طورى كه بدن هر انسان به اندازه 16 هزار كيلوگرم از آن را تحمّل مى‌كند و پيوسته در تحت فشار عجيبى است. البتّه چون اين فشار در برابر فشار درونى بدن خنثى مى‌شود براى ما ناراحت كننده نيست، در صورتى كه هيچ كس تصوّر نمى‌كند كه هوا، وزن و سنگينى داشته باشد. قبل از «گاليله و پاسكال»، اين موضوع بر همه مخفى بود و اكنون هم كه علم به صحّت آن شهادت مى‌دهد باز هم حواس، آن را حس نمى‌كند.