افزايش مى‌دهد. بنابراين، فرسودگى عقل در پيرى، ويژه كسانى است كه در جوانى عوامل تقويت آن را فراهم نكرده باشند.

در پايان، در زمينه تفسير روايات اين باب بر اساس دسته‌بندى ارائه شده، چند نكته حائز اهميت است:

1. توجّه به مفهوم عقل‌

تأمّل در اين روايات، نشان مى‌دهد كه مقصود از عقل در همه اين روايات، يكسان نيست؛ بلكه مراد از عقل در بندهاى «الف» و «د» عقل عملى و در بند «ب» و «ج»، مقصود، نخستين معنا از معانى عقل، يعنى استعداد معرفت و آگاهى است.

2. اختلاف روايات بند «ب»

مقطع توقّف رشد طبيعى عقل، در روايات بيست و يكم و بيست و دوم، 28 سالگى و در روايت بيست و سوم، 35 سالگى تعيين شده است. در صورتى كه بتوانيم صدور هر دو را از معصوم اثبات كنيم، اختلاف روايات، حمل بر اختلاف اشخاص مى‌شود.

3. ضرورت پژوهش ميدانى‌

با عنايت به اهمّيت موضوع و با توجّه به اينكه روايات باب، از نظر سند داراى اعتبار لازم نيست، براى اثبات صدور آنها از طريق قرائن و تأييد آنچه ذكر شد، پژوهش ميدانى، ضرورى است و اميد است كه مركز تحقيقات دارالحديث، مقدمات اين پژوهش را فراهم سازد. ان شاء اللَّه.

4. ساير عوامل كاهش يا افزايش رشد عقل‌

مقاطع مختلف زندگى، يكى از عوامل افزايش يا كاهش و يا توقّف رشد عقل است. عوامل ديگرى نيز در اين زمينه وجود دارد كه در فصل پنجم، با عنوان «اسباب تقويت عقل» و در فصل ششم، با عنوان «آفات عقل» خواهد آمد.