گفتار اوّل: روش شرح‌حال‌نگارى (ترجمه) در «الفهرست»

چنان كه گذشت، كتاب الفهرست به زندگى‌نامه افراد نپرداخته و تنها اطّلاعات خاصّى را درباره مؤلّفان، در اختيار ما گذارده است. اينك با تفصيل به اين اطّلاعات مى‌پردازيم:

مبحث اوّل. روش شيخ طوسى در انتخاب عناوين‌

شيخ طوسى رحمه الله در بيان انگيزه خود از تأليف الفهرست، به تأليف فهرست‌هاى كتب اصحاب به وسيله پيشينيان خود توجّه نموده و در مقدّمه، چندين بار «برشمردن مصنّفان شيعه و صاحبان اصول از اصحاب ما» را موضوع كتاب خويش معرّفى كرده است.[1] مراد شيخ طوسى رحمه الله از تعبير «أصحابنا»، قطعاً شيعه امامى نبوده است؛ زيرا با توجّه به كلام وى در مقدّمه كه بسيارى از «أصحابنا» را معتقد به مذاهب فاسد معرّفى نموده، روشن مى‌گردد كه وى مطلق شيعه (كسانى كه پس از پيامبر صلى الله عليه و آله، ولايت امير مؤمنان على عليه السلام را پذيرفته‌اند) را مورد نظر داشته است.

معرّفى فطحيان، واقفيان و پيروان ديگر مذاهب فاسد در زمره شيعيان، از جمله شواهد اين مطلب است. مرحوم شيخ همچنين در مواردى نادر، از اهل سنّتى كه به نفع شيعه تأليف داشته‌اند، نام برده است.

بنا بر اين، موضوع الفهرست را بايد معرّفى افراد شيعه يا غير شيعه‌اى دانست كه به نفع مذهب تشيّع، كتابى تأليف كرده‌اند.

چنان كه پيش‌تر نيز گفتيم، به كتابى «اصل» اطلاق مى‌شود كه اصحاب ائمّه عليهم السلام، آن را از ايشان به طور مستقيم و يا به نقل از راويان بى‌واسطه ايشان نگاشته‌اند و آن، بدين جهت، «اصل» ناميده شده كه براى نخستين بار، نگاشته شده است.

[1]. الفهرست، ص 2- 4