جوهر قوى، وجود شديد و اثر دردمندانه يا لذّتبخش زيادى دارند.

موجودات آن نشئه، قوى‌تر، شديدتر و داراى وجودى برتر و توانمندتر از موجودات اين عالم‌اند، تا چه رسد به صورت‌هاى رؤيايى و مرآتى. نسبت نشئه آخرت به دنيا، همانند نسبت نشئه بيدارى به نشئه خواب است. چنان كه در اين سخن پيامبر صلى الله عليه و آله آمده است: «مردم، خواب‌اند و هنگامى كه مى‌ميرند، بيدار مى‌شوند».[1] اين نظريّه، بر خلاف ظاهر همه آيات و احاديثى است كه بر معاد جسمانى و ثواب و عقاب مادّى، دلالت دارند.

3. باطن جهان‌

نظريّه سوم، اين است كه بهشت و دوزخ، مادّى و داراى حقيقتى مستقل از وجود انسان‌اند، هم‌اكنون، وجود خارجى دارند و مكان آنها در همين جهان است و به گستره آسمان‌ها و زمين‌اند؛ ولى با چشم ظاهر، قابل رؤيت نيستند.

بيان اين نظريّه، چنين است:

بهشت و دوزخ، هر دو در درون و باطن همين جهان قرار دارد و حجابهاى عالم دنيا مانع از مشاهده آنها مى‌شود ولى اولياء اللَّه مى‌توانند آن را ببينند، و پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نيز به هنگام معراج كه از هياهوى مردم اين جهان دور بود با چشم ملكوتى خود توانست گوشه‌اى از بهشت را در جهان بالا مشاهده كند، حتى براى اولياء خدا ممكن است در جذبه‌هاى خاص معنوى در روى زمين نيز گهگاه آن را ببينند!

تعبير «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكافِرِينَ؛[2] همانا دوزخ به كافران، احاطه دارد» و

[1]. الحكمة المتعالية: ج 9 ص 176.

[2]. عنكبوت: آيه 54.