حديثي که بخشي از سند يا متنش، با بخش ديگري از خود آن ـ و نه با چيزي خارج آن ـ ، جا به ‌جا شده باشد. اين تعريف، تفاوت ريز و جزئي قلب با تصحيف و تحريف را نشان مي‌دهد. در تحريف، چيزي از بيرون حديث، به آن مي‌افزايند و يا واژه‌اي را از آن مي‌کاهند. و در تصحيف نيز، بيشتر، تغيير شکلي و آوايي کلمه رخ مي‌دهد؛ امّا در قلب، کلمه‌اي از بيرون نمي‌افزايند و بيشتر، جا به جايي دروني واژه‌ها است، بدون آن‌كه حتّي تغيير شکلي هم ايجاد شود. گفتني است آسيب‌پذيري نقل حديث در هر سه گونه تصحيف، تحريف و قلب، ما را به يک کار وا مي‌دارد؛ ديدن هميشگي نقل‌هاي گوناگون و مراجعه به منابع و نسخه‌هاي متعدّد و نيز مقايسه سندي با بهره‌گيري از علم طبقات رجال. اين سه آسيب، تفاوتي در شيوه درمان ندارند و از اين رو، لازم نيست در رويارويي با اين آسيب‌ها، در پي شناسايي و تعيين گونه خاصّ آن باشيم.

گونه‌ها و نمونه‌ها

حديث مقلوب، با توجه به مکان وقوع قلب در حديث، به دو قسم «مقلوب متني» و «مقلوب سندي» تقسيم مي‌شود.

مقلوب متني

اين نوع قلب، در جايي است که کلمه‌اي از يک متن با کلمه ديگري از همان متن، جا به جا شده باشد. براي نمونه، کليني روايتي را اين‌گونه نقل کرده است: رُوِيَ عن النبي أنّه قال: «اضرِبُوها عَلَي النِّفارِ وَلا تَضرِبُوها عَلَي العِثارِ». [1] از پيامبر اکرم روايت شده است که [در باره حيوانات] فرمود: «آنها را به دليل فرار کردن، بزنيد؛ ولي به دليل لغزيدن، نزنيد». همين روايت را شيخ صدوق، به عکس آن گزارش کرده است: