ديگرى كه همان حديث را نقل كرده اند؛ چه اين كتاب‌ها منبع كتابي باشند که در دست پژوهش داريم (مانند كتاب‌هاى شيخ صدوق، نسبت به مکارم الأخلاق و مشکاة الأنوار) و چه منبع آن نباشند و آن حديث را از طريق ديگرى نقل کرده باشند (مانند كتاب من لا يحضره الفقيه نسبت به كافى). نبايد از نظر دور داشت كه نقل همان حديث در شرح‌ها و جوامع روايى، با استناد به همان منبعى كه روايت مورد بررسى ما در آن آمده نيز سودمند است (مانند: نقل بحار الأنوار از أمالى صدوق، و نقل وسائل الشيعة از كتب اربعه)؛ زيرا ممکن است نسخه هاى موجود نزد آن شارحان يا مؤلّفان جوامع روايى، کامل‌ تر و صحيح تر از نسخه هايى بوده باشند که هم‌اينک در دسترس ما است. امروزه، در احيا و تصحيح متون و مصدريابى آنها، از همه اين ها استفاده مي‌کنند و براى يافتن متن‌هاى مشابه و تقويت متن، از ديگر نقل‌ها و ديگر كتاب‌ها و مجموعه هاى روايى نيز يارى مي‌گيرند. اين روش، در عمل كارا و سودمند است.

6. تحريف

تعريف تحريف

واژه «تحريف»، از «حرف» به معناي «کناره و لبه» ريشه مي‌گيرد و به معناي کج و خم کردن، تغيير دادن و از جايگاه خود بيرون بردن است [1] . در دانش حديث، اصطلاح «تحريف» به معناي «دگرگون ساختن سند يا متن براي اغراض نادرست» است. [2] مقدار و شکل اين دگرگوني تاثيري در صدق تحريف