چنان كه ملاحظه مى‌شود، در اين تطوّر، هنوز به تعريف روشنى بر نمى‌خوريم؛ گرچه اغراض و اهداف اين دانش‌ها به خوبى شناسانده شده و بررسى آنچه به متن و سندْ بر مى‌گردد، بُن مايه همه اين دانش هاست.

در اين جا بايد يادآورى شود كه مرحله دوم از تاريخ علوم حديث كه از قرن چهارم آغاز شد و تا قرن دهم ادامه يافت، در حوزه آثار فراگير (جامع) و نظرى، مختصّ اهل سنّت است؛ امّا در دانش‌هاى تطبيقى علوم حديث، يعنى پرداختن به:

رجال، مختلف الحديث، و... شيعه و اهل سنّت، هر دو، تلاش‌هاى دوره اوّل را ادامه داده‌اند.[1]

در مَثَل مى‌توان در بين آثار شيعه، از كتاب الإستبصار فى مختلَف الأخبار در علم مختلف الحديث و نيز كتاب‌هاى الرجال و الفهرست شيخ طوسى، الفهرست نجاشى، الرجال علّامه حلّى و... در زمينه علم رجالْ ياد كرد.

ويژگى‌هاى دوره دوم را چنين مى‌توان خلاصه‌

كرد:

1. آثار تطبيقى علوم حديث در ميان اهل سنّت و شيعه رواج دارد؛

2. آثار نظرى يا فراگير در ميان اهل سنّتْ شكل مى‌گيرد؛

3. تعريف دقيق و روشنى از علوم حديث به دست نمى‌آيد.

مرحله سوم: حد و رسم علوم حديث‌

مرحله سوم از تطوّرات علوم حديث، از قرن دهم آغاز مى‌شود و تا دوره معاصر ادامه مى‌يابد. در اين دوره، عالمان شيعه به تدوين كتاب‌هاى نظرى و فراگير در علوم حديث مى‌پردازند. البته در ميان اهل سنّت نيز كارهاى دوره قبل، تداوم مى‌يابد؛ گرچه نوعى ركود در اين مرحله در ميان اهل سنّت به چشم مى‌خورد و چنان كه‌

[1]. رجوع شود به: تاريخ فنون الحديث، ص 189- 228.