به تأخير انداختن پاره‌اى از اصلاحات فرهنگى را نيز مى‌توان به اين امر، گره زد.

سخن امام على عليه السلام در اين باره چنين است:

لو قد استوت قدماى من هذه المداحض لغيرت أشياء.[1]

اگر گام هايم در اين بحران‌ها ثابت گردد، امورى را دگرگون خواهم ساخت.

ابن ابى الحديد در شرح اين سخن حضرت مى‌گويد:

و إنّما كان يمنعه من تغيّر أحكام من تقدّمه، اشتغاله بحرب البغاة والخوارج، و إلى ذلك يشير بالمداحض التى يؤمل استواء قدميه منها، و لهذا قال لقضاته:

«اقضوا كما كنتم تقضون، حتى يكون للناس جماعة».[2]

همانا گرفتارى جنگ با سركشان و خوارج، او را از دگرگون ساختن فرمان‌هاى پيشينيان باز مى‌داشت، او بدين نكته با واژه «مداحض» اشاره دارد، آن جا كه استوار شدن گام هايش را آرزو مى‌كند و بدين جهت به قُضات خود فرمود: «مانند گذشته داورى كنيد، تا اجتماع مسلمانان فراهم آيد».

و نيز در جاى ديگر فرمود:

ولو حمّلت النّاس على تركها و حوّلتها إلى مواضعها و إلى ما كانت في عهد رسول اللَّه صلى الله عليه و آله لتفرّق عنّى جندى، حتى أبقى وحدى أو قليل من شيعتى.[3]

اگر مردم را بر ترك اين امور (پاره‌اى از احكام و دستورهاى دينى) وادارم و آنها را به جاى خود و به وضعيّت زمان رسول خدا باز گردانم، سپاه از اطرافم پراكنده مى‌شوند و من تنها خواهم ماند، يا با اندكى از پيروان.

دو. آمادگى‌ها و مطالبات مردم در حكومت‌هاى پس از شورش و انقلاب‌

اگر حكومتى پس از شورش و انقلاب مردم روى كارآيد، توقّع و خواسته‌هاى جامعه از آن، بسيار بيشتر از حكومت‌هاى دوران آرامش است؛ چرا كه شورش، بر پايه‌

[1]. نهج البلاغة، حكمت 272.

[2]. شرح نهج البلاغة، ج 19، ص 161.

[3]. موسوعة الامام على بن أبي طالب عليه السلام، ج 4، ص 123.