مراحل تطوّر علوم حديث‌[1]

ترديدى نيست كه آنچه پس از قرآن در اختيار مسلمانان قرار داشت، حديث و روايت بود. مشكلاتى كه حديث، در زمينه سَنَد و متنْ بدان برخورد كرد، و نيز ماهيت معرفت و دانش بشرى، بسترساز پيدايش علوم حديث شد. برخى از دانشوران، به درستى، پيدايش علوم حديث را پى آمدِ علل طبيعى و وضعى دانسته‌اند.[2]

مراد آنان از علل طبيعى، ماهيت معرفت و دانش بشرى، و مقصودشان از علل وضعى، همان جعل و وضع و اختلاف و تعارض اخبار بود.

به گمان ما براى نشان دادن آنچه بر دانش‌هاى حديثى گذشته است، مى‌توان اين تطوّرات را در چهار مرحله پيگيرى كرد.

مرحله اوّل: تدوين دانش‌هاى حديثى‌

در اين مرحله، دانش‌هاى حديثى به رفع مشكلات حديثْ نظر داشتند و علومى چون: رجال، جرح و تعديل، مختلف الحديث، علل الحديث، و غريب الحديث، با اين پيش زمينه شكل گرفتند.

عصر آغاز تدوين اين دانش‌ها قرن سوم هجرى است. دكتر محمود طحّان مى‌نويسد:

[1]. در زمينه تاريخ علوم حديث، نگاه كنيد به:

تاريخ فنون الحديث، محمد عبدالعزيز الخولي، ص 189- 228؛

الحافظ الخطيب البغدادي وأثره في علوم الحديث، محمود طحّان، ص 376- 391؛

نهاية الدراية في شرح الوجيزة للشيخ البهائي، ص 25- 34؛

أصول الحديث، محمد عجاج الخطيب، ص 223- 295؛

دراية الحديث، كاظم مدير شانه چى، ص شانزده- بيست و چهار.

[2]. نهاية الدراية، ص 14- 18.