نام کتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن نویسنده : دفتر تبلیغات اسلامی جلد : 1 صفحه : 2905
سوره راقيه
سوره حمد
(سوره راقيه)
(فاتحةالکتاب
و سرآغاز قرآن)
سوره مبارکه
حمد نخستين سوره قرآن کريم است و هفت آيه، 29 کلمه و 142 حرف دارد. در ترتيب نزول،
پنجمين سوره قرآن است که پس از سوره مدّثّر و پيش از سوره تبّت نازل شد.
درباره محل نزول
سوره حمد سه نظر وجود دارد: 1. مکه؛ 2. مدينه؛ 3. يکبار در مکه و بار ديگر در مدينه.
اين سوره كلام خداى سبحان است، اما به نيابت از طرف
بندهاش، و زبان حال بندهاش در مقام عبادت، و اظهار عبوديت است، كه چگونه خدا را ثناء
ميگويد، و چگونه اظهار بندگى مىكند. بنا بر اين سوره در اصل براى عبادت درست شده،
و در قرآن هيچ سورهاى نظير آن ديده نميشود، منظور از اين حرف چند نكته است:
اول: اينكه سوره مورد بحث از اول تا بآخرش كلام خدا
است، اما در مقام نيابت از بندهاش، و اين كه بندهاش وقتى روى دل متوجه به سوى او
ميسازد، و خود را در مقام عبوديت قرار ميدهد، چه ميگويد.
دوم: اين كه اين سوره بدو قسمت تقسيم شده، نصفى از
آن براى خدا، و نصفى ديگر براى بنده خدا است.
سوم: اين كه اين سوره مشتمل بر تمامى معارف قرآنى
است، و با همه كوتاهيش بتمامى معارف قرآنى اشعار دارد، چون قرآن كريم با آن وسعت عجيبى
كه در معارف اصوليش، و نيز در فروعات متفرعه بر آن اصول هست، از اخلاقش گرفته تا احكام،
و احكامش از عبادات گرفته تا سياسات، و اجتماعيات، و وعدهها، و وعيدها، و داستانها،
و عبرتهايش، همه و همه بياناتش به چند اصل بر مىگردد، و از آن چند ريشه جوانه مىزند:
اول توحيد، دوم نبوت، سوم معادو فروعات آن و چهارم هدايت بندگان به سوى آنچه مايه صلاح
دنيا و آخرتشان است، و اين سوره با همه اختصار و كوتاهيش، مشتمل بر اين چند اصل ميباشد،
و با كوتاهترين لفظ، و روشنترين بيان، به آنها اشاره نموده است.
برخى از ويژگىهاى
سوره حمد:
1. فاتحةالکتاب
و سرآغاز قرآن است.
2. در رکعت اول
و دوم تمام نمازهاى واجب و مستحب تلاوت مىشود.
3. دو بار نازل
شد.
4. ميان سورههاى
قرآن، بيشترين نام را دارد.
5. نخستين يا
دومين سورهاى است که بهطور کامل نازل شد.
6. لحن و آهنگ
اين سوره با سورههاى ديگر قرآن تفاوت دارد؛ زيرا در اين سوره شيوه سخن گفتن خلق با
خالق و عبد با معبود بيان شده است؛ به عبارت ديگر، سورههاى ديگر سخن خدا با خلق است؛
اما اين سوره سخن خلق با خدا است.
7. نسخى در اين
سوره واقع نشده است.
8. سوره حمد،
اساس قرآن است.
مباحث مهم سوره
حمد:
1. خداشناسي؛
2. معادشناسي؛
3. راهنما شناسي.
در فضيلت سوره حمد روايات زيادي وارد شده از جمله:
در كتاب عيون
از حضرت رضا ع از پدران بزرگوارش از امير المؤمنين ع روايت آورده كه فرمود: از رسول
خدا (ص) شنيدم مىفرمود: خداى تعالى فرموده:
فاتحة الكتاب
را بين خودم و بندهام تقسيم كردم، نصفش از من، و نصفش از بنده من است، و بندهام هر
چه بخواهد باو ميدهم، چون او ميگويد: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ،
خداى عز و جل ميگويد:
بندهام كار
خود را با نام من آغاز كرد، و بر من است اينكه امور او را در آن كار تتميم كنم، و در
احوالش بركت بگذارم، و چون او ميگويد: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ
پروردگار متعال ميگويد:
بنده من مرا
حمد گفت، و اقرار كرد: كه نعمتهايى كه در اختيار دارد، از ناحيه من است، و بلاهايى
كه به وى نرسيده، باز به لطف و تفضل من است، و من شما فرشتگان را گواه مىگيرم، كه
نعمتهاى دنيايى و آخرتى او را زياده نموده، بلاهاى آخرت را از او دور كنم، همانطور
كه بلاهاى دنيا را از او دور كردم.
و چون او ميگويد:
الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ خداى جل جلال ميگويد: بندهام شهادت داد: كه من
رحمان و رحيم هستم، من نيز شما را شاهد مىگيرم، كه بهره او را از نعمت و رحمت خود
فراوان ساخته، نصيبش را از عطاي خودم جزيل و بسيار مىكنم، و چون او ميگويد:
مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ، خداى تعالي ميگويد: شما شاهد باشيد، همانطور
كه بندهام اعتراف كرد به اينكه من مالك روز جزا هستم، در آن روز كه روز حساب است،
حساب او را آسان مىكنم، و حسنات او را قبول نموده، از گناهانش صرف نظر مىكنم.
و چون او ميگويد:
إِيَّاكَ نَعْبُدُ، خداى عز و جل مىفرمايد: بندهام راست گفت، و براستى
مرا عبادت كرد، و بهمين جهت شما را گواه مىگيرم، در برابر عبادتش پاداشى دهم، كه هر
كس كه در عبادت، راه مخالف او را رفته بحال او رشك برد.
و چون او ميگويد:
وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ، خداى تعالي ميگويد: بندهام از من استعانت جست،
و بسوى من پناهنده گشت، من نيز شما را شاهد مىگيرم، كه او را در امورش اعانت كنم،
و در شدايدش بدادش برسم، و در روز گرفتاري هايش دست او را بگيرم.
و چون او ميگويد:
اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ، تا آخر سوره، خداى عز و جل ميگويد:
همه اينها و آنچه غير اينها درخواست كند بر آورده است، من همه خواستههايش را استجابت
كردم، و آنچه آرزو دارد برآوردم، و از آنچه مىترسد ايمنى بخشيدم.
نيز ر.ک: اسامى
سوره حمد.
[1]فيروز آبادي
، محمد بن يعقوب ، 729 - 817ق;بصائرذوى التمييزفى لطائف الكتاب العزيز;جلد1;صفحه
129و128
[2]سيوطي ، عبد
الرحمان بن ابي بكر ، 849 - 911ق.;الاتقان فى علوم القرآن;جلد1;صفحه (187-191)و46
[3]زركشي ، محمد
بن بهادر ، 745 - 794ق;البرهان فى علوم القرآن(باحاشيه);جلد1;صفحه 194
[4]زرقاني ، محمد
عبد العظيم ، 1948- م.;مناهل العرفان فى علوم القرآن;جلد1;صفحه 201
[5]راميار ، محمود
، 1301 - 1363;تاريخ قرآن;صفحه 582
[6]جمعي از محققان;علوم
القرآن عندالمفسرين;جلد1;صفحه 317
[7]مكارم شيرازي
، ناصر ، 1305 -;تفسير نمونه;جلد1;صفحه (2-11)
[8]هاشم زاده هريسي
، هاشم ، 1317 -;شناخت سوره هاى قرآن;صفحه (135-137)
[9]فخر رازي ، محمد
بن عمر ، 544 - 606ق.;التفسيرالكبير;جلد1;صفحه 177و176و173
[28]همان;جلد1;صفحه (173-177)
[10]ابن طاوس ، احمد
بن موسي ، - 673ق;القرآن فضائله وآثاره فى النشأتين;جلد2;صفحه 1236
[11]شاهين ، عبد
الصبور;تاريخ القرآن;صفحه 199
[12]طباطبايي ، محمد
حسين ، 1281 - 1360;الميزان في تفسير القرآن;جلد1;صفحه 39
نام کتاب : فرهنگ نامه علوم قرآن نویسنده : دفتر تبلیغات اسلامی جلد : 1 صفحه : 2905